Ο Δημήτρης Δακρότσης γράφει στο Greek-iNews.gr για την συναισθηματική νοημοσύνη

Ο Δημήτριος Δακρότσης γράφει στο Greek-iNews.gr για την συναισθηματική νοημοσύνη

Συναισθηματική νοημοσύνη: Κριτική επεξεργασία του νεολογισμού σύμφωνα με όρους της φιλοσοφίας

Γράφει ο Δημήτρης Δακρότσης, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών

Υπάρχουν πολλές διαδρομές αναγνώρισης των λειτουργιών του νου μας• όλες είναι θεμιτές, αρκεί να είναι θετικά προδιατεθειμένες προς ό, τι ονομάζουμε αίσθημα του κοινού λόγου.
Στη σύγχρονη Δύση, ως νους ή πνεύμα, αναγνωρίζεται η κατάσταση αυτοσυνείδησης, η οποία έχει την τάση να προσλαμβάνει ενορατικά και να αποσαφηνίζει λογικά τα αισθητά, προκειμένου να τα μεταβάλλει σύμφωνα με τους σκοπούς της: ο νους κατανοεί την πραγματικότητα αισθητικά και την αποκωδικοποιεί λογικά, παράγοντας έννοιες . Το νοούν υποκείμενο, επομένως, παράγει αισθητικά και εννοιολογικά συμπεράσματα• αρχικά ως άτομο και στη συνέχεια ως μέλος ομάδας, δεδομένου ότι η επιβεβαίωση των γνώσεων διαμέσου της γενίκευσης αποτελεί μέρος της διαδικασίας κοινωνικοποίησής του. Τα δεδομένα της γνώσης, σε αισθητικό και λογικό επίπεδο, συνθέτουν την επιβεβαιωμένη εμπειρία της πραγματικότητας• ενώ μιλώντας για μεταβολή, σε σχέση με την πραγματικότητα, αναφερόμαστε σε πράξεις, δηλαδή σε εφαρμοσμένους σκοπούς, σύμφωνα με τις βουλήσεις . Ποιους σκοπούς; Μόνο όσους γεννά η λογική;

Αν η μεταβολή της πραγματικότητας αφορούσε μόνο στο διασκεπτικό λόγο, τότε η πορεία της θα ήταν αργή και αναποτελεσματική: αργή, γιατί η φύση, τις περισσότερες φορές, εξαιτίας της αμεσότητάς δεν δίνει το χρονικό περιθώριο στη λογική να αναλύσει λογικά τα αίτια των φαινομένων• και αναποτελεσματική, δεδομένου ότι η αμιγώς διασκεπτική αντιμετώπιση της πραγματικότητας, λειτουργεί σε βάρος της ικανότητάς μας για δράση.

Η λογική κατεύθυνση της βούλησης είναι μία παράμετρός της, ενώ μία δεύτερη είναι η ενορατική γνώση, η προ-λογική δυνατότητά μας να κατανοούμε τις μορφές των αισθητών, όχι εννοιολογικά, αλλά αισθητικά, δηλαδή ως ολοκληρωμένες μορφές . Σε αυτές τις παραμέτρους προστίθεται και μία τρίτη, το συναίσθημα. Το γεγονός ότι η ταχύτητα μίας στιγμιαίας συναισθηματικής ώσης μπορεί να δυναμιτίσει την επιθυμία μας για πράξη, είναι αρκετό για να μας πείσει ότι οι βουλήσεις μας είναι εξαρτημένες από το θυμικό. Είναι όμως κάθε συναισθηματική εκδήλωση σύμφωνη προς τη βούληση;

Τη στιγμή που καλούμαστε να πράξουμε ταχύτατα, ο νους μας δεν ανατρέχει στα λογικά δεδομένα της εμπειρίας του, αλλά στην ενορατική γνώση της συναισθηματικής ανάμνησής της. Ομαδοποιώντας τα συναισθήματα σε δύο κατηγορίες, σε θετικά και αρνητικά και στις διαβαθμίσεις τους, οι συναισθηματικές ανα-μνήσεις λειτουργούν οιονεί λογικών κριτηρίων, οιονεί νοημοσύνης. Και πώς η ανταπόκριση μεταξύ συναισθηματικού και λογικού επιπέδου του νου μας, συστηματοποιεί τις πράξεις μας;

Τα αποτελέσματα των πράξεών μας, αξιολογούνται με βάση την ενορατική βεβαιότητά μας και τη λογική. Στην πρώτη κατάσταση, ο ρόλος του συναισθήματος είναι μείζων, δεδομένου ότι η ενορατική γνώση προκύπτει ως συναισθηματική βεβαιότητα: αναμνήσεις που συνδέονται με ωφέλιμες εμπειρίες παράγουν θετικά συναισθήματα, και αντίστροφα. Στη δεύτερη κατάσταση, η διασκεπτική κρίση αναλύει τις προσλαμβάνουσες της ενορατικής γνώσης σε σχέση με τις συναισθηματικές βεβαιότητες, προκειμένου να περιχαρακώσει τις τα όριά τους: ό, τι δεν συνδέεται συναισθηματικά με την κατάκτηση ενός ωφέλιμου σκοπού, τίθεται εκτός του ορίου της αγαθότητας και αξιολογείται ως ανήθικο, επομένως μη πρακτέο, και αντίστροφα.

Τα συναισθήματα καλλιεργούνται με τέτοιο τρόπο από το νου μας, ώστε η ανάκλησή τους να παραπέμπει στα θετικά αποτελέσματα των εμπειριών. Για το λόγο αυτό, οι αυτοματισμοί των βουλήσεων είναι πάντοτε στραμμένοι στην παραγωγή πράξεων σύμφωνα με την ηθική δραστηριότητα. Προϋπόθεση, επομένως, για την αποκατάσταση του πνευματικού κύρους της βούλησης είναι η αποσύνδεσή της από κάθε ενστικτώδη ή θυμική υλικότητα που κινείται παράλληλα και στο περιθώριό της.

Ό,τι επιθυμεί το υποκείμενο που βούλεται είναι η μεταβολή της πραγματικότητας σύμφωνα με τους δικούς του όρους . Για το λόγο αυτό, λέμε ότι η βούληση μαρτυρά τον εσωτερικό κόσμο του ατόμου, την προσωπική του ηθική, η οποία επιβεβαιώνεται και από τα μέλη της ομάδας. Βούληση και ηθική, επομένως, είναι έννοιες άρρηκτα συνδεδεμένες και σχεδόν ταυτόσημες με ό, τι ονομάζουμε προσωπικότητα, χαρακτήρα, ποιον, αξίες, κλπ. Όλα αυτά διαπλέκονται σε μία διαδικασία εντελώς προσωπική κάθε φορά, από την οποία εξαρτώνται τα αποτελέσματα των πράξεών μας: πράξεις αγαθές, κακές, ορθές ή λανθασμένες ως προς τα ενδεδειγμένα πρότυπα συμπεριφορών, με γνώμονα το θυμικό ή το λογικό Εγώ, είναι δηλωτικές της μοναδικής αυτοσυνείδησής μας.

Η ταχύτητα λοιπόν, με την οποία η βούληση διαχειρίζεται τα ορμέμφυτα ένστικτα και τα συναισθήματά μας προκειμένου να μας ωθήσει άμεσα σε πράξεις, είναι ανάλογη του βαθμού κρισιμότητας της κατάστασης: υψηλός βαθμός κρισιμότητας, απαιτεί ταχύτερες αντιδράσεις. Τα αντανακλαστικά αυτών των αντιδράσεων παρόλο που είναι προ-λογικά, εντούτοις δεν αποτελούν μη πνευματικές εκδηλώσεις. Τα όρια που θέτει η βούληση στο θυμικό μας δεν λειτουργούν ως περιορισμοί, αλλά ως σημεία αναγνώρισης μεταξύ του οικείου και του ανοίκειου, του αγαθού και του κακού. Κινούμενοι στα μέσα όρια του οικείου, βουλόμαστε με βεβαιότητα σύμφωνα προς το αγαθό. Κινούμενοι σε περιβάλλον ξένο προς τις βουλήσεις μας, εκτιθέμεθα στις αρνητικές δυνάμεις της υλικότητας, του εγωισμού και πράττουμε ανήθικα. Αυτή η κατάσταση ηθικής αναποτελεσματικότητας, κρίθηκε από τον Σωκράτη ως κατάσταση πρακτικής άγνοιας: δεν μπορεί κανείς, κατευθυνόμενος από δυνάμεις εκτός ορίων των βουλήσεών του, να γνωρίζει ότι βούλεται ανήθικα (ουδείς εκών κακός). Πώς όμως ρυθμίζονται οι ισορροπίες ανάμεσα σε αυτά τα όρια;

Μία αγαθή βούληση, μπορεί να είναι μία λογική βούληση, δεν είναι όμως βούληση της λογικής: μπορεί οι αγαθές βουλήσεις να είναι σύμφωνες προς τη λογική δραστηριότητα -δεδομένου ότι οι πράξεις που παράγονται από αυτές έχουν θετικό αντίκτυπο στον κανόνα του γενικού συμφέροντος-, ωστόσο η λογική δεν είναι παραγωγός πράξεων, αλλά γνώσεων. Ο θεωρητικός νους, περιχαράσσει το εμπειρικό όριο, την αισθητική μορφή της βούλησής μας και στη συνέχεια αναλύει λογικά τους όρους της. Όσες θεωρίες υποστηρίζουν την ορθότητα μόνο του δεύτερου σκέλους της παραπάνω πρότασης, δεν αναγνωρίζουν τη βούληση ως πνευματική εκδήλωση αλλά ως συναισθηματική παρόρμηση.

Στη νεότερη φιλοσοφία, η λειτουργία των συναισθηματικών ελατηρίων, ως αρχής των βουλήσεών μας, προσδιορίστηκε από τον David Hume. Παρατηρώντας τις αλληλεπιδράσεις σε επίπεδο κοινωνικών σχέσεων, ο Hume διέκρινε την ύπαρξη μιας κοινής θυμικής αντίδρασης, η οποία εκδηλώνεται ως ενσυναίσθηση. Ειδικότερα, ο Σκώτος φιλόσοφος διατύπωσε, ότι όλοι μας έχουμε έμφυτη την τάση να αναγνωρίζουμε και να προσλαμβάνουμε τα συναισθήματα των συνανθρώπων μας, ακόμη και αν δεν έχουμε βιωματική εμπειρία των γεγονότων που τα έχουν προκαλέσει. Η συμπάθεια (empathy), όπως ονόμασε ο Hume αυτή τη λειτουργία , αποτελεί ενορατικό δίαυλο επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων και -κατ’ επέκταση- συναισθηματικό μεταφορέα εμπειριών, ο οποίος δεν έχει χρήζει λογικής ανάλυσης, παρά μόνο προ-λογικής επιβεβαίωσης. Το προ-λογικό, επομένως, δεν αποκλείει τη λογική• αντίθετα, τοποθετείται δίπλα της, δεδομένου ότι κάθε ενορατική βεβαιότητα μπορεί να αναλυθεί και διασκεπτικά .

Ακριβώς σε αυτό το σημείο συνδέεται η χιουμιανή συμπάθεια, με τη βούληση: η συμπάθεια εκδηλώνεται μέσα σε ένα μοιραζόμενο πεδίο ψυχολογικού περιεχομένου, που συνδέει τις εμπειρίες με τα συναισθήματα και αντίστροφα: τα συναισθήματα προσλαμβάνονται από το περιβάλλον των εμπειριών, επιβεβαιώνονται ψυχολογικά, και στη συνέχεια κρίνονται λογικά . Αυτή είναι η βασική επιβεβαίωση της βούλησης ως ανεξάρτητης πνευματικής δραστηριότητας: η συμπάθεια ανατροφοδοτείται από την εμπειρία εξισορροπώντας τις αντιθέσεις μεταξύ συναισθημάτων και λογικής.

Η βεβαιότητα ότι ο άνθρωπος επιδιώκει συναισθηματική επιβράβευση ριζώνεται στα μύχια των πολιτισμικών συστημάτων . Περιοδικά επαναλαμβανόμενες εθιμοτυπικές δραστηριότητες, τελετουργίες, εορτές, εκδηλώσεις που έχουν σκοπό την απόδοση τιμών σε πρόσωπα που διακρίθηκαν για την προσήλωσή τους στην ομάδα, αποτελούν τυπικές διαδικασίες ενορατικών αναπαραστάσεων, διαμέσου των οποίων επιτυγχάνεται συναισθηματική επανεκκίνηση των εμπειριών. Η ενορατική αποκατάσταση βιωμάτων αποτελεί μία αμιγώς κατευθυνόμενη από βουλητικά ελατήρια εκδήλωση συμπαθητικής, κατά τα χιουμιανά πρότυπα, δραστηριότητας, η οποία στοχεύει στη διατήρηση του συλλογικού πρακτικού πνεύματος, της ηθικής.

Το συμπέρασμά μας, ότι το ισορροπημένο θυμικό αναφέρεται σε καθαρές βουλήσεις και αντίστροφα, συμφωνεί με την υπόθεση ότι οι πράξεις και οι συμπεριφορές μας, ακόμη και κάτω από την πίεση της στιγμής για δράση, δεν εκδηλώνονται υλιστικά, ως ένστικτα, αλλά με γνώμονα την προσωπικότητά μας: η καθαρότητα των βουλήσεών μας είναι εκείνη που ενεργοποιεί τους βιολογικούς μηχανισμούς ταχύτατης αντίδρασης, προκειμένου να αντιμετωπίζουμε με ακρίβεια, ορθότητα και αμεσότητα, τις προκλήσεις της πραγματικότητας. Οι πράξεις, μέσα στα όρια της προσωπικότητάς μας, επιβεβαιώνονται από το διασκεπτικό μέρος του νου μας• κατά τον ίδιο τρόπο η εμπειρία της πραγματικότητας επιβραβεύεται από τη «λογική ψυχή», όπως θα αποκαλούσε ο Καρτέσιος ό, τι ονομάζουμε σήμερα «συναισθηματική νοημοσύνη»: διαμέσου της συναισθηματικής επιβράβευσης, ο άνθρωπος καλλιεργεί την αυτοπεποίθηση, την αυτοεκτίμηση, την αυτοπαραδοχή του, διατηρώντας και ενισχύοντας την ψυχική του ισορροπία, την διαύγεια νου του, την πνευματική του υγεία.

Croce Benedetto, Κείμενα αισθητικής, ιστοριογραφίας, δοκιμίων, πρόλογος-μετάφραση-σημειώσεις Λασηθιωτάκης Κώστας, εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα, 1976, σελ. 43.
Ό.π., σελ. 40.
Ό.π., σελ. 49.
Ό.π., σ. 63.
Σύμφωνα με τον David Hume, η σύνδεση των ηθικών αξιολογήσεων με τις ηθικο-ψυχολογικές διεργασίες, στηρίζεται στη Συμπάθεια, δηλαδή την ικανότητα του ανθρώπου να προσλαμβάνει, έστω και αποδυναμωμένα τα συναισθήματα των συνανθρώπων του. (Βλ. Windelband W.,Heimsoeth H., Εγχειρίδιο της φιλοσοφίας, Β΄ τόμος, Εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2003, σελ. 212). Όπως αναφέρει ο David Hume σε επιστολή του προς τον Adam Smith, αναφορικά με την Θεωρία των ηθικών συναισθημάτων (Βλ. Ντέιβιντ Χιουμ, Κείμενα αυτοβιογραφικά, γνωσιολογικά, ηθικά, μετάφραση. Γούναρη Μ,. Μησοπούλου Χ, εισαγωγή-επιμέλεια Πουρνάρη Μαρία, εκδόσεις Εκκρεμές, Αθήνα, 2006), όλα τα είδη Συμπάθειας είναι απαραίτητα ευχάριστα (“all kind of Symnpathy are necessarily Agreeable”), καθώς διαμέσου αυτών ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον δεσμό του με τα άλλα άτομα. Στη βάση αυτής της ενδιάθετης επικοινωνίας, η Συμπάθεια λειτουργεί ως κανόνας διάκρισης μεταξύ αγαθών και μη αγαθών ποιοτήτων. (Βλ. Hume David, Επιστολή προς τον Adam Smith της 6ης Ιουλίου 1759, στο: Letters of David Hume, Vol 1, edit by J. Y. T. Greig, Oxford at the Clarendon Press, Oxford, 1969, σσ. 311-314.
Croce Benedetto, ό.π., σελ. 51.
Αξίζει εδώ να μνημονεύσουμε τα λόγια του David Weissman, ότι τα δεδομένα της παρατήρησης αποκτούν μορφή, καθώς προσλαμβάνονται πάντοτε με τον ίδιο τρόπο από το συναίσθημα (Weissman David, Sensibility and the sublime, editions Ontos Verlagde, Heusenstamm, 2012, σελ. 5).
Ο όρος πολιτισμικό σύστημα, χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα από τον κοινωνιολόγο Γκιζέλη Γρηγόρη στο έργο του το Πολιτισμικό σύστημα, ο σημειωτικός και επικοινωνιακός χαρακτήρας του, εκδόσεις Γρηγορόπουλος, Αθήνα, 1980, ως νοηματικά εγγύτερη μετάφραση του όρου cultrure.
Σύμφωνα με τον Καρτέσιο (1596-1650), ο άνθρωπος αποτελείται από την άυλη και αιθέρια λογική ψυχή που παράγει τη σκέψη και την ενσώματη υπόστασή του (Young John, Ο εγκέφαλος και οι φιλόσοφοι, μετάφραση Αντωνοπούλου Ηρώ, εκδόσεις Κάτοπτρο, Αθήνα, 1991, σελ. 9).