Του Δημήτρη Δακρότση: Η ατομική βούληση ως δύναμη κοινωνικής ανασυγκρότησης

«Από τα τέλη περίπου του 14ου αιώνα και έπειτα, στην ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας παρατηρούμε τρεις κορυφώσεις με ιδεολογική συνιστώσα τον ρασιοναλισμό: την Αναγέννηση, τον Διαφωτισμό και τις σύγχρονες τάσεις, με πιο ενδιαφέρουσα –τουλάχιστον όσον αφορά στην ένταση με την οποία εκδηλώθηκε-, τον θετικισμό»

Γράφει στο Greek-iNews.gr o Δημήτρης Δακρότσης, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών

Από τα τέλη περίπου του 14ου αιώνα και έπειτα, στην ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας παρατηρούμε τρεις κορυφώσεις με ιδεολογική συνιστώσα τον ρασιοναλισμό: την Αναγέννηση, τον Διαφωτισμό και τις σύγχρονες τάσεις, με πιο ενδιαφέρουσα –τουλάχιστον όσον αφορά στην ένταση με την οποία εκδηλώθηκε-, τον θετικισμό. Και στις τρεις περιπτώσεις, ο ρασιοναλισμός εμπνεύστηκε από τα ουμανιστικά ιδανικά της κλασικής Αρχαιότητας, αλλά εκδηλώθηκε διαφορετικά: ενώ στην κλασική Αρχαιότητα η λογική νοούνταν ως παράμετρος της πνευματικότητας, ισάξια τοποθετημένη δίπλα στη βούληση, στις ρασιοναλιστικές προσεγγίσεις, η λογική θεωρούταν μοναδική συνιστώσα κάθε πνευματικής εκδήλωσης. Έτσι, κατά τους χρόνους του νεότερου ουμανισμού, η ατομική βούληση αντιμετωπιζόταν ως νοητικό πρόβλημα, το οποίο εμποδίζει την εννοιολογική γνώση να αναπτυχθεί και η ηθική, η ιδεολογική βάση της ανθρώπινης κοινωνικής δραστηριότητας, μόνον ως περιφερειακή πνευματική συνιστώσα, σύμφωνα μόνο με τη λογική.

Στις νεότερες τάσεις, αν και έγιναν προσπάθειες αναβίωσης της κλασικής φιλοσοφικής οπτικής με κριτήριο την ενότητα του πνεύματος, μόλις το 20ό αιώνα ο Ιταλός φιλόσοφος Benedetto Croce παραδέχθηκε ότι η βούληση αποτελεί αυτόνομη πνευματική συνιστώσα. Αναγνωρίζοντας τη βούληση ως πρωτογενές αίτιο κάθε κοινωνικού φαινομένου, ο Croce επισήμανε ότι η ηθική, η καθολικά αναγνωρισμένη πρακτικότητα, κινείται διαλεκτικά γύρω από έναν άξονα ατομικών βουλήσεων, απόλυτα εναρμονισμένο με ό, τι ονομάζουμε κοινωνικό σύστημα: οι βουλήσεις κινούνται προς την καθολικότητα μετατρέποντας τις ατομικές κρίσεις σε καθολικά αναγνωρισμένες αξίες και αντίστροφα: οι καθολικές αξίες προσλαμβάνονται από τα βουλητικά υποκείμενα και εκδηλώνονται ως πράξεις. Δεδομένου ότι η διαλεκτική κίνηση της πρακτικότητας ξεκινά από την ατομικότητα, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι το ελατήριο της κοινωνικής δραστηριότητας, η ανάγκη συνύπαρξης, εκδηλώνεται πρωτίστως ως ατομική επιθυμία: η βούληση μεταφέρει στην καθολικότητα το ατομικό αίτημα για κοινωνικοποίηση και η καθολικότητα ρυθμίζει τα κριτήρια κοινωνικής συμπεριφοράς. Και πώς λειτουργεί αυτός ο διαλεκτικός κανόνας;

Η κοινωνική δραστηριότητα όπως και η ηθική, λαμβάνουν χώρα σε συγκεκριμένο ιστορικό χρόνο και χώρο. Σύμφωνα με τον Croce, η ιστορικότητα, παρόλο που δεν αποτελεί πνευματική κατηγορία, προσλαμβάνεται από το πνεύμα ως εκδήλωση δημιουργικής πολλαπλότητας: ατομικές βουλήσεις συντίθενται στο κοινωνικό περιβάλλον και εκδηλώνονται ως λογικές πράξεις, οι οποίες συνδέονται αλυσιδωτά και παράγουν ιστορία. Καταλήγουμε επομένως στο ότι η κοινωνική δραστηριότητα είναι ο παράγων που μεταμορφώνει τις ατομικές βουλήσεις σε καθολική πνευματικότητα, σε ηθική, συντηρώντας ή μεταβάλλοντας την εκάστοτε ιστορική συγκυρία. Εξαιτίας της ιδιότητάς της να εισχωρεί στον πυρήνα της κοινωνικής δραστηριότητας και να μετατρέπει τα δεδομένα των ατομικών εμπειριών-κρίσεων σε πράξεις, η βούληση θα μπορούσε να περιγραφεί ως δυναμική ανα-σύστασης της κοινωνικής πραγματικότητας. Από αυτό το σημείο, ξεκινά η απάντηση στο κεντρικό ερώτημα πώς η βούληση λειτουργεί ως δύναμη κοινωνικής ανασυγκρότησης.

Μέχρι εδώ, έχουμε επισημάνει ότι η βούληση αποτελεί τον πρώτο βαθμό της πνευματικής πρακτικότητας και με γνώμονα τον κροτσιανό στοχασμό, οδηγηθήκαμε στο ότι η βούληση, εκδηλώνεται ως ηθική. Στη συνέχεια, διαμέσου της βούλησης, συνδέσαμε την πρακτικότητα με την κοινωνική δραστηριότητα και καταλήξαμε στο ότι η βούληση, εξαιτίας της ιδιότητάς της να παρακινεί το πνεύμα σε πράξεις, παράγει κοινωνικές μεταβολές∙ θεωρώντας δε, ότι κατά τη γενίκευσή τους οι μεταβολές αυτές εκδηλώνονται ως δυναμικές ιστορικής κλίμακας, συμπεράναμε ότι η βούληση αποτελεί αίτιο κάθε κοινωνικής ανασυγκρότησης. Ό, τι μένει είναι να εντοπίσουμε τον παράγοντα που λειτουργεί ενοποιητικά ανάμεσα στις συνειδήσεις των κοινωνικών υποκειμένων, δίνοντάς τους τη δυνατότητα α αισθάνονται μέλη της ίδια ομάδας. Ο παράγων αυτός είναι η κουλτούρα ή πολιτισμικό σύστημα, δηλαδή το περιβάλλον δημιουργίας και μετάδοσης εμπειριών, στον κανόνα των οποίων τα κοινωνικά μέλη αποκτούν ενιαία προοπτική αντίληψης του κόσμου. Η έμφυτη προσαρμοστικότητα του ανθρώπου στις πολιτισμικές μεταβολές είναι το ελατήριο σύνθεσης και αποσύνθεσης των εξατομικευμένων βουλήσεων, των πρωτο-βουλιών, οι οποίες όπως περιγράψαμε εκδηλώνονται καθολικά ως δυνάμεις κοινωνικής ανασυγκρότησης. Ποια είναι ωστόσο η βασική προϋπόθεση αυτής της εκδήλωσης;

Τα κοινωνικά άτομα είναι προγραμματισμένα από τη φύση να μεταβάλλουν το περιβάλλον, σύμφωνα με τις ανάγκες τους. Η μεταβολή αυτή δεν αποτελεί πράξη αυθόρμητη, αλλά συνειδητή, δεδομένου ότι ο άνθρωπος μπορεί να προβλέπει και να θέτει σκοπούς. Η σκοποθεσία που στοχεύει στην κοινωνική ανασυγκρότηση, αποτελεί πάγιο αίτημα της ατομικής βούλησης για προσαρμογή σε μία διαρκώς μεταβαλλόμενη πραγματικότητα∙ και προϋπόθεση του βουλητικού κριτηρίου ως δύναμης κοινωνικής ανασυγκρότησης σύμφωνα με τις αρχές του νου, είναι η ελευθερία. Οι λαμπρότερες σελίδες της ιστορίας έχουν γραφεί από βουλήσεις, που προέταξαν το αίτημα της κοινωνικής προόδου, ως δικαίωμα αλλά και υποχρέωση του ανθρώπινου πνεύματος για συνύπαρξη και έκφραση σε ένα περιβάλλον ελεύθερο.

Βιβλιογραφία

1. Bonajuto Mario, Benedetto Croce: l’ etica e la politica, litinerari editore, Lanciano, 1993.
2. Croce Benedetto, Estetica come scienza dell’ espressione e linguistica generale, Adelphi, Milano, 2005.

3. Γκιζέλης Γρηγόρης, Πολιτική και πολιτισμικό σύστημα: ανθρωπολογική προσέγγιση στην κατανόηση των σύγχρονων πολιτικοοικονομικών προβλημάτων, Εκδόσεις Ελοπία, Αθήνα, 2005.
4. Γκιζέλης Γρηγόρης, Το πολιτισμικό σύστημα, ο σημειωτικός και επικοινωνιακός χαρακτήρας του, Εκδόσεις Γρηγόρης, Αθήνα, 1980.

Τα βιβλία του Δημήτρη Δακρότση