Άνθρωπος και κοινωνία: μια αμφίσημη σχέση, του Δημήτρη Δακρότση

«Ζούμε σε δύο πραγματικότητες, δύο ζωές, που άλλοτε έρχονται σε συμφωνία και άλλοτε σε αντιπαράθεση»

Γράφει στο Greek-iNews.gr, o Δημήτρης Δακρότσης, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών

Ζούμε σε δύο πραγματικότητες, δύο ζωές, που άλλοτε έρχονται σε συμφωνία και άλλοτε σε αντιπαράθεση. Η πρώτη είναι ο περιορισμένος μικρόκοσμος, η ατομική ζωή, ό, τι πλαισιώνεται από τη βιολογική ανάγκη μας για επιβίωση και ευδαιμονία. Εδώ βρίσκεται εγκατεστημένο το κύτταρο της προσωπικότητας, του χαρακτήρα, των βουλήσεων και των πράξεών μας. Οι αξίες, η ηθική, η ειλικρίνεια της ψυχής απέναντι στα πράγματα, ανήκουν ακριβώς σε αυτή την κατηγορία. Από την άλλη βρίσκεται η κοινωνική ζωή, η πραγματικότητα των συνδυασμένων γεγονότων, δραστηριοτήτων, καταστάσεων, που άλλοτε είναι χρήσιμες, άλλοτε,όχι. Και είναι αλήθεια, ότι όσο ξεφεύγουμε από τον κίνδυνο της επιβίωσης, οι άνθρωποι, εγκαταλείπουμε την συναισθηματική ασφάλεια του ατομικού κύκλου και στρεφόμαστε τον κοινωνικό. Γιατί;

Ο ατομικός κύκλος υπερασπίζεται την προοπτική των στενών συμφερόντων: απαραίτητες βιολογικές, ηθικές, συναισθηματικές ανάγκες, επεξεργάζονται και επιλύονται στο στενό περιβάλλον εμπιστοσύνης μας. Παγιώνοντας και ισχυροποιώντας έναν σταθερά γόνιμο άξονα προσωπικής ευημερίας, θωρακιζόμαστε από τους βασικούς κινδύνους του περιβάλλοντος. Έχοντας επιβεβαιώσει την ατομική μας σταθερότητα, στη συνέχεια, στρεφόμαστε προς το γενικό περιβάλλον ζωής, το κοινωνικό: νέες ανάγκες, απαιτήσεις, υποχρεώσεις, αλλά και διεκδικήσεις, επιστρατεύουμε προκειμένου να οχυρώσουμε τον προσωπικό-ατομικό μας κύκλο• έως εδώ, η κατάσταση είναι ελεγχόμενη: ο άνθρωπος είναι οντότητα προσανατολισμένη να δημιουργεί κοινωνίες πνεύματος, δηλαδή πολιτισμούς. Έτσι θωρακίζει την ατομικότητά του από ανεπιθύμητες μη πνευματικές και μη παραγωγικές παρεισφρήσεις, εκτονώνει τη δημιουργικότητα και οργανώνει τη ζωή του σε περιβάλλον συνύπαρξης: καθένας προσφέρει για να καλύψει τις ελλείψεις άλλων, αλλά και λαμβάνει συνήθως ό, τι επιδιώκει. Αυτή είναι η υγιής διαλεκτική σχέση μεταξύ ανθρώπου-κοινωνίας: σχέση απλή, ανταποδοτική, σχέση ενθάρρυνσης -γιατί όχι και- επιβράβευσης, αλληλεγγύης, πνευματικότητας. Τι γίνεται όμως όταν το όριο προσωπικής ευημερίας υπερκαλύπτεται από τις κοινωνικές απαιτήσεις;

Δεν είναι παράλογο η κοινωνία, ως σύνολο, να προβάλλει, να αιτείται και να προασπίζεται την προτεραιότητά της, δεδομένου ότι ούσα συντεταγμένη ομάδα, αποκτά χαρακτηριστικά συμπαγούς σχήματος, δηλαδή ατομικότητας. Μία κοινωνία, ένας πολιτισμός, μπορεί να μην έχει συνείδηση, έχει όμως σαφή και διακριτά σημεία αναγνώρισης, μορφή, σύνθεση• αποτελεί δημιούργημα συνειδήσεων με κοινό σκοπό. Και είναι φυσιολογικό, η έλξη που ασκεί το Είναι της ομάδας, εξαιτίας της έκτασής του, να απορροφά τα προσωπικά Εγώ και τις επιδιώξεις τους. Οι θεωρίες του Ωφελιμισμού και του Ενστίκτου, τονίζουν την ανάγκη υποταγής των ατομικών βουλήσεων στις βουλήσεις των αναγνωρισμένων αυθεντιών που εκπροσωπούν την ομάδα, οι οποίες κατανέμουν ισότιμα και σύμφωνα με τις ανάγκες τα ατομικά αγαθά και την ευδαιμονία. Ιδιαίτερα όμως στης μέρες μας, υπόσχονται και κάτι ακόμη: τη δυνατότητα ένταξης του ατόμου στο περιβάλλον των ισχυρών, των προσώπων που εκπροσωπούν τις ατομικές βουλήσεις και της εξουσίας που πηγάζει από αυτή την άσκηση των καθηκόντων αυτής της ιδιότητας. Πράγματι, αν το σκεφτούμε καλύτερα, θα διαπιστώσουμε ότι οι εκπρόσωποι της εξουσίας, πέρα από τα υλιστικά προνόμια, ό, τι απολαμβάνουν είναι το συναίσθημαπροσωπικής ικανοποίησης όσον αφορά στη δική τους αξία: αξία υλιστική και ταυτόχρονα ηθική. Από αυτό και μόνο προκύπτει ότι κάθε κοινωνικό άτομο, προκειμένου να προασπίσει τα προσωπικά στενά όρια και την ευημερία του, πρέπει προηγουμένως να εκτεθεί στο κοινωνικό σύνολο, να αυτό-διατεθεί στην ομάδα προκειμένου να προσφέρει, αλλά και να διεκδικήσει από αυτή: να λάβει αρκετά αγαθά για να οχυρώσει την προσωπική του ευημερία και να προσφέρει ικανές υπηρεσίες για θεωρηθεί από την ομάδα μέλος απαραίτητο και άξιο επιβράβευσης.

Ιδού λοιπόν πώς λειτουργεί το κοινωνικό σύστημα και το πώς εξελίσσεται. Δεν περιέγραψα, αλλά άφησα επί τούτου να αιωρηθεί το ερώτημα, πώς λειτουργούν τα άτομα και οι ομάδες, όταν το πρόβλημα της επιβίωσης θεωρηθεί πλέον ξεπερασμένο. Γιατί -και δεν χωρά αμφιβολία- οι κοινωνικές ομάδες, όταν ξεπερνούν τα ζωτικά τους προβλήματα δεν παύουν να υφίστανται, αλλά αλλάζουν τους όρους του παιχνιδιού: έπειτα από την επιβίωση, τον λόγο έχει η ευδαιμονία• και έπειτα από την ευδαιμονία, η περισσότερη ευδαιμονία, και έπειτα η ακόμη περισσότερη κοκ. Σε κάποιο από τα δίχτυα της «ακόμη περισσότερης ευδαιμονίας» έχουμε εγκλωβιστεί όλοι μας, αποπροσανατολισμένοι από τον αρχικό στόχο της προσωπικής-ατομικής οχύρωσης, η οποία,επιτρέπει προσφυγή στην ομάδα μόνον εφόσον έχει καλυφθεί το ατομικό όριο ευδαιμονίας. Κάθε άλλη παρέμβαση είναι εκτός πραγματικού στόχου είναι μάταιη και υπερβολική. Και η πρόοδος; Υπάρχουν πολλά είδη προόδου: προσωπική, ηθική, διανοητική, πολιτισμική, κλπ. Όλα ωστόσο περιστρέφονται γύρω από το σημείο που εμείς ορίζουμε. Στην περίπτωση της Δύσης η πρόοδος ορίζεται ως ποσοτική και ποιοτική εξέλιξη, σύμφωνα με διανοητικά και τεχνολογικά κριτήρια. Αυτό σημαίνει ότι κάθε πτυχή της ζωής, ατομική ή κοινωνική, περιστρέφεται γύρω από τον συγκεκριμένο ορισμό: αξίες, ηθική, πολιτισμός, αρχές, παραδόσεις, δραστηριότητες, κινούνται με βάση την πρόοδο. Φυσικά και δεν είναι λάθος η προοπτική της εξέλιξης σε αυτό το επίπεδο, δεδομένου ότι δεν καταργεί, αλλά βελτιώνει το επίπεδο ζωής. Υπάρχει επομένως σύγκρουση;

Η διαστρέβλωση του γεγονότος της προόδου ή μάλλον, η σύγχυσή του με τα βασικά αιτήματα της ανθρώπινης φύσης όπως τα περιγράψαμε στην αρχή, κλονίζει την εμπιστοσύνη μεταξύ ανθρώπου-κοινωνίας και αντίστροφα: η πρόοδος είναι για την πρόοδο• οι αξίες για τις αξίες, ο άνθρωπος για τον άνθρωπο και η κοινωνία για την κοινωνία. Αυτά δεν μεταβάλλονται, ούτε κινούνται με βάση την πρόοδο, δεδομένου ότι προϋπήρχαν αυτής. Και δεν είναι δύσκολο, ειδικά στις μέρες μας, να διαπιστώσουμε ότι οι βασικές ανάγκες, ουδόλως έχουν μεταβληθεί από τα επιτεύγματα της προόδου, παρατηρώντας τις ανθρώπινες αντιδράσεις: άνθρωποι πολλά υποσχόμενοι, φιλόδοξοι, πιστοί προαγωγοί του πνεύματος της παραγωγικότητας και της «ανάπτυξης», στρέφονται ξαφνικά στον εαυτό τους, επαναπροσδιορίζοντας επιδιώξεις, στάσεις, απαιτήσεις από την κοινωνία και διεκδικούν το πρωταρχικό τους αίτημα για επιβίωση, μόλις διαπιστώνουν ότι το υλιστικό αντάλλαγμα των κόπων τους για πρόοδο, η οικονομική απολαβή, δεν ανταποκρίνεται στις διεκδικήσεις τους. Το γεγονός ότι ο άνθρωπος ανατρέχει αυτόματα στο κοινωνικό σύστημα αιτούμενος αλλαγή ρόλου του μέσα σε αυτό, αποδεικνύει ότι η πρόοδος, δεν είναι ικανή να μεταβάλλει την ανθρώπινη φύση, αλλά μόνο προσωρινά να ενεργοποιήσει ή να υποστείλει κάποιες διεκδικήσεις της.

Επανερχόμαστε λοιπόν στο ζήτημα διάκρισης μεταξύ ατόμου-κοινωνίας, σε επίπεδο αναγκών• γιατί υπάρχει -και δεν μπορεί να μην υπάρχει- ένας πυρήνας ατομικός, ο οποίος καθορίζει τη σχέση μας με την κοινωνία και αντίστροφα. Ωστόσο, ο κοινωνικός πυρήνας, παρόλη την έλξη που ασκεί στο άτομο λόγω της μεγάλης του έκτασης,όπως είδαμε, δεν είναι ικανός να μεταβάλει οριστικά τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες, αλλά μόνο στιγμιαία, γιατί δεν είναι δημιουργός, αλλά δημιούργημα: δημιούργημα ατομικών βουλήσεων, οι οποίες σε κάποια δεδομένη στιγμή έτυχε να ταυτιστούν. Και ο εξωστρεφής άνθρωπος; Ο άνθρωπος που από τη φύση του ωθείται να δημιουργεί κοινωνίες; Να εξελίσσεται;

Τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις του ανθρώπου είναι πάντοτε σύμφωνα με τη φύση: η φύση από μόνη της, δεν μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην καταστροφή• ό, τι τον οδηγεί σε αυτή είναι οι μη αγαθές βουλήσεις, οι οποίες δεν είναι παρά αλαζονικά ξεσπάσματα παντοδυναμίας, ανθρώπων που έχουν την ψευδή αίσθηση ότι με κάποιον τρόπο ξέφυγαν από τις πάγιες ανθρώπινες ανάγκες. Αυτές οι βουλήσεις, όταν συνδυαστούν με δύναμη, εξουσία και πρόοδο είναι πολύ εύκολο να παρασύρουν και να πείσουν ακόμη και τις πιο αγνές, ότι μπορούν να κατακτήσουν κάθε γήινο όνειρο. Ας μη γελιόμαστε: ζούμε ακριβώς σε έναν εύθραυστο κόσμο, κινούμενο από βουλήσεις που το μόνο βέβαιο είναι ότι θα μας προδώσουν. Ας μην κόβουμε επαφή με τον εαυτό μας, με τον πυρήνα του νου, των αξιών, των πεποιθήσεων, των προσδοκιών, της ελευθερίας μας. Ας μην μετατρέπουμε κάθε αγαθό σε ύλη, γιατί όλη μας η ζωή θα είναι τεχνητή: τεχνητά αγαθά, τεχνητές και αμφίσημες αξίες, πεποιθήσεις, προσδοκίες, ελευθερία, εν τέλει τεχνητά προβλήματα και τεχνητές λύσεις: στροφή στην κοινωνία ναι, αποκοπή από τον ομφάλιο λώρο της φύσης μας, όχι.

Τα βιβλία του Δημήτρη Δακρότση