Ο νιτσεϊκός υπεράνθρωπος, δέσμιος στο πλατωνικό σπήλαιο, του Δημήτρη Δακρότση

«Το αγαθό που βρίσκεται στο χέρι μας και δεν μπορούμε να γευθούμε είναι μία από τις μεγαλύτερες αλήθειες»

Γράφει στο Greek-iNews.gr, ο Δημήτρης Δακρότσης, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών

Το αγαθό που βρίσκεται στο χέρι μας και δεν μπορούμε να γευθούμε είναι μία από τις μεγαλύτερες αλήθειες. Σοφοί του λαού αλλά και φτασμένοι επιστήμονες, τεχνοκράτες, άνθρωποι του πνεύματος, στέκονται εντυπωσιασμένοι και με δέος αντικρύζουν αυτή την ειρωνεία, η οποία μοιάζει με κατάρα: κατάρα του σύγχρονου ανθρώπου, μεταφερμένη μέσα από παμπάλαιους μύθους που δείχνουν, ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του αλαζών: μιλώ για τον Πύργο της Βαβέλ και την τιμωρία που υπέστησαν εκείνοι που φαντάστηκαν ότι η δύναμή τους ήταν ικανή να αγγίξει τη δύναμη του Θεού. Γιατί η παράδοση, δεν είναι παρά η αντανάκλαση του ανθρώπινου νου στην ιστορία. Πότε ο άνθρωπος θα ησυχάσει; Θα εναρμονιστεί με τη φύση, το περιβάλλον; Θα πάρει απόφαση ότι ο νους, το πνεύμα του δεν είναι κάτι πέρα ή πάνω από τη φύση, αλλά μόνον ένα ακόμη στοιχείο της;

Μιλώ για την πνευματική αλαζονεία: την αλαζονεία που περιστρέφεται γύρω από την καθημερινότητα που είτε δημιουργήσαμε εμείς με την ορμή μας, είτε δεχτήκαμε σιωπηράως δεδομένη, ως κτίσμα άλλων το οποίο μας παραχωρήθηκε ως μοναδικός τόπος να ζούμε. Τα ανθρώπινα προβλήματα είναι πραγματικά. Ωστόσο η ένταση και η έκτασή τους, συχνά, δεν είναι ισοδύναμη της πραγματικότητας, αλλά σαφώς κατώτερη. Πόσα προβλήματα δεν θα υπήρχαν, χωρίς την επικουρία της «λογικής του συστήματος»; Αλήθεια, ποιος δεν τη φοβάται, τη λογική, όταν προδίδει το ρόλο της και από προαγωγός της ανθρώπινης ευημερίας μεταμορφώνεται σε αντίπαλό της;

Όλοι, λίγο-πολύ, αντιμετωπίζουμε κοινά προβλήματα• τόσο κοινά, που αρκεί μία ματιά, ένα νεύμα ή ένα μειδίαμα για να καταλάβουμε μεταξύ μας, οι συνομιλητές, ότι πορευόμαστε στο ίδιο μονοπάτι δυσκολιών. Γιατί ο νους, η λογική, η βούληση, ακόμη ό, τι βλέπουμε και δεν μπορούμε να εξηγήσουμε αλλά όμως γνωρίζουμε ως σχήμα ή μορφή, εκδηλώνεταισε όλους με τον ίδιο τρόπο. Πόσο μάλλον σε μία κοινωνία που μέλημά της είναι η προαγωγή του νου, η εξέλιξη, η εκγύμνασή του, όπου τα κοινά σημεία τονίζονται και τα περιφερειακά υποβαθμίζονται ως μη λογικά, μία πρακτική ενδιάθετης συνεννόησης δεν θα λάμβανε χαρακτήρα γενικευμένης ή άτυπης αρχής. Αρχή που ξεπερνά την Ενσυναίσθηση (Empathy), όπως αποκάλεσε ο DavidHumeτην ιδιότητά μας να αναγνωρίζουμε τα συναισθήματα των συνανθρώπων μας και -κατά κάποιο τρόπο- να βιώνουμε ως δικά μας, και αγγίζει την αμεσότητα της τυπικής, καθημερινής μορφής επικοινωνίας.

Τα προβλήματα είναι προβλήματα και ο νους είναι νους: τα προβλήματα συστηματοποιούνται με τη βοήθεια του νου και εκρήγνυνται μέσα μας συναισθηματικά . Ο νους, ωστόσο γνωρίζει όχι μόνο την πηγή των προβλημάτων, αλλά και τη λύση τους. Επιπλέον γνωρίζει και πρακτικές επίλυσης, κατευθύνσεις ευφάνταστες, δημιουργικές, καινοτόμες. Γνωρίζει επίσης τη στιγμή επίλυσης του προβλήματος, εφόσον ακολουθηθούν τα σωστά βήματα. Το ερώτημα είναι γιατί, ο άνθρωπος, όντας σοφός (και ζώντας στην κοινωνία της πληροφόρησης, σοφότερος από ποτέ), παρόλο που έχει στο χέρι του το αγαθό της γνώσης εντούτοις δεν μπορεί να το γευθεί, δηλαδή να εκτελέσει την απαραίτητη για τον σκοπό αυτό, πράξη;

Ο νους, δεν είναι μόνο λογική, αλλά και βούληση• η τελευταία είναι παραγωγός ηθικών προσανατολισμών, δηλαδή σκοπών και πράξεων. Μπορεί λογική και βούληση να είναι μεταξύ τους σύμφωνες, αλλά το ελατήριο, το εφαλτήριο εκτέλεσης τουσκοπού, δηλαδή της πραγματοποίησης, να μην ενεργοποιείται. Είμαστε, με άλλα λόγια, μηχανές που αυτο-καθορίζονται, αυτο-ελέγχονται και αυτο-ενεργοποιούνται• ωστόσο, ενώ υπάρχει ο σχεδιασμός, ότι ονομάζουμε προοπτική, το τελευταίο σημείο, δηλαδή η αυτό-ενεργοποίηση, δεν υπακούει στα κελεύσματα του σχεδιασμού. Γιατί;

Αντίθετα με τις μηχανές, ο άνθρωπος δεν παίρνει εξωτερικές, αλλά εσωτερικές, οικείες προς τον ίδιο, εντολές. Η διαδικασία αποσαφήνισης της πραγματικότητας λαμβάνει χώρα στον θεωρητικό νου, τη λογική και την άμεση ενορατική γνώση, ενώ η διαδικασία μεταβολής της πραγματικότητας μετουσιώνεται στον πρακτικό νου, τη βούληση. Ωστόσο, η βούληση, όχι μόνο θέτει σε κίνηση ό, τι είναι απαραίτητο για να μεταβάλλουμε την πραγματικότητα, τις πράξεις, αλλά θέτει σε κίνηση και την ίδια τη λογική, προκειμένου αυτή να αποσαφηνίσει το περιβάλλον και να παράξει έννοιες. Τούτη η ανάλυση μάς είναι χρήσιμη για να δούμε το πρόβλημα του βουλητικού ελατηρίου ακόμη από πιο κοντά: στη δεύτερη περίπτωση, στο ζήτημα κίνησης της λογικής, το βουλητικό ελατήριο ενεργοποιείται επιτυχώς: ο νους μας υποτάσσεται στη βουλητική εντολή και προβαίνει στην ενέργεια ή πράξη του σκέπτεσθαι. Περιορίζουμε λοιπόν το ενδιαφέρον μας στο πρόβλημα του βουλητικού ελατηρίου στηνεξωτερική εκδήλωση της ενέργειας του πράττειν, δηλαδή στην ενέργεια που έχει σκοπό τη μεταβολή του περιβάλλοντος, και όχι στην εσωτερική ενέργεια, δηλαδή την ενέργεια που έχει σκοπό να αλλάξει κάτι μόνο στο εσωτερικό του νου μας• και διερωτόμαστε: γιατί οι βουλήσεις, ενώ κινούν τα διασκεπτικά ελατήρια του θεωρητικού μας νου, δυσκολεύονται να παράξουν σκοπούς ικανούς να ωθήσουν σε πράξεις;

Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό θα πρέπει να δούμε τι είναι αυτό που κινεί της βουλήσεις: όπως είπαμε, ο άνθρωπος δεν είναι ετεροκαθοριζόμενη μηχανή• είναι οντότητα με κρίση και αντίληψη. Είναι όμως και οντότητα με ψυχή, με συναίσθημα, συνείδηση. Μπορεί η λογική να κινείται από διασκεπτικά ελατήρια, σύμφωνα με σαφώς εντοπισμένες νευρο-χημικές ενώσεις, ωστόσο η λειτουργία της ψυχολογίας, του συναισθήματος, ακόμη της ουσίας της ίδιας της συνείδησης, του Εγώ μας, δεν έχει ακόμη χαρτογραφηθεί ως λειτουργία ή συνδυασμός λειτουργιών από το περιβάλλον της επιστήμης. Επομένως, κάθε άλλο παρά έχουμε στη διάθεσή μας δεδομένα ικανά για να διεξαγάγουμε ασφαλή συμπεράσματα για τη φύση των ελατηρίων των βουλήσεών μας. Το μόνο εμπειρικά βέβαιο είναι ότι βουλητικός και σκοποθετικός νους, αλληλεπιδρούν με την ψυχολογία: ισχυρή ψυχολογία, δηλαδή ψυχολογία υποστηριζόμενη από το ευεργετικό συναίσθημα της καλής διάθεσης, προτρέπει σε ξεκάθαρες και δυνατές βουλήσεις. Αυτό ισχύει και για το επίπεδο της βούλησης που κινητοποιεί τη σκέψη: καθαρές βουλήσεις, ισοδυναμούν με καθαρές σκέψεις και αντίστροφα: καθαρές σκέψεις, οδηγούν σε απελευθερωμένες από κάθε ξένο στοιχείο, βουλήσεις. Αλλά και για το επίπεδο των πράξεων, δεν ισχύει κάτι διαφορετικό: ελεύθερες βουλήσεις οδηγούν σε καθαρούς σκοπούς και αξιόλογες πράξεις. Όταν όμως οι βουλήσεις δεν είναι ελεύθερες, ο άνθρωπος δεν μπορεί να σκεφθεί καθαρά, και κυρίως, δεν μπορεί να πράξειελεύθερα: η λογική αμφιβολία κυριεύει την ήδη καταπονημένη ψυχολογία του, με αποτέλεσμα τη δημιουργία περιβάλλοντος θολού και αβέβαιου•περιβάλλοντος στο οποίο ο δεσμώτης άνθρωπος προτιμά την βεβαιότητα της απραξίας από την αβεβαιότητα της πράξης. Γιατί, τι ειρωνεία, πράγματι, ο άνθρωπος να έχει κατακτήσει τον κόσμο της γνώσης, τον κόσμο αναγνώρισης και αποσαφήνισης της πραγματικότητας, αλλά να στερείται του συναισθηματικού ελατηρίου που θα προσδώσει κίνηση στη βούλησή του να μεταβάλλει αυτή την πραγματικότητα;

Ο υπεράνθρωπος του Νίτσε έχει πλέον περιέλθει σε αδράνεια• καθισμένος επάνω στις δάφνες της λογικής του, βλέπει με θλίψη και δειλία τον κόσμο να μεταβάλλεται ερήμην του. Η καταρρακωμένη από ψευδείς λογικοφανείς κοινωνικές προσταγές βούλησή του, αρνείται να ενεργοποιήσει το θυμικό επίπεδο που κινητοποιεί τη δημιουργικότητά του. Μέσα στην παθητικότητα, ο άνθρωπος της νέας εποχής κλείνεται στον εαυτό του και γίνεται παρατηρητής της πραγματικότητας: μιας πραγματικότητας που του προκαλεί πόνο• πόνο αβάσταχτο, τον οποίο δεν μπορεί να εκδηλώσει γιατί από την απάθεια και την απραξία του, δεν μπορεί να φωνάξει.

Καλωσορίσαμε λοιπόν στο Σπήλαιο του Πλάτωνα! Τα ευχάριστα νέα; Ότι έχουμε το κλειδί της εξόδου! Το πώς θα κάνουμε πράξη, τη βούλησή μας να «πιάσει» το κλειδί και να το τοποθετήσει στην κλειδαριά, είναι κάτι που επίσης γνωρίζουμε! Το μόνο που μένει είναι το θάρρος της κίνησης που θα μας απελευθερώσει από τον «θολό και θλιβερό κόσμο» του τίποτα, τις σκιές του Σπηλαίου,και να μας ανεβάσει στον κόσμο της α-λήθειας, της ζωής που όλοι δικαιούμαστε. Ας μου επιτραπεί στο σημείο αυτό να μοιραστώ μαζί σας τη βαθύτερη γνώμη μου: η διάθεση για ζωή είναι δικαίωμα το οποίο κερδίζεται• αντίθετα η απάθεια για αυτή είναι ο όλεθρος από τον οποίο κερδίζουν εκείνοι, που εκμεταλλευόμενοι την απουσία μας, παρελαύνουν στα δικά μας μονοπάτια του νου και της ύλης. Μιλώ για εκείνους, τους πνευματικούς και υλικούς καταπατητές, που καθημερινά μας φορτίζουν με αρνητικά συναισθήματα, τα οποία δεν δικαιούμαστε: για τους ανθρώπους που εκμεταλλεύονται την ψυχολογική απουσία μας για να δρέψουν τους καρπούς της πνευματικής και υλικής παρουσίας μας. Και δεν υποστηρίζω θεωρίες που μάχονται για τα δικαιώματα των αδυνάτων και διάφορα άλλα παρεμφερή ιδεολογήματα• ο Άνθρωπος δεν είναι αδύναμος, αλλά φύσει δυνατός! Αντίθετα υποστηρίζω κάθε θεωρία που πιστεύει στον πηγαίο αυθορμητισμό της ανθρώπινης ύπαρξης, στις δυνάμεις του νου και της ύλης, που προορίζονται ως οικουμενικά αγαθά.

Ο φόβος, η παθητικότητα, δεν είναι παρά η αόρατη δύναμη που μας κρατάει δέσμιους στον υπόγειο Σπήλαιο• ποιος φόβος; Ο φόβος της του ελέους που, εκείνοι που κινούν τα νήματα του καθημερινού βιοπορισμού, της «οικονομίας», περιμένουν εμάς ως ικέτες να σπεύσουμε και γονυπετείς να αποζητήσουμε. Αγαθά ψευδή, υποκειμενικά, ανυπόστατα: ό, τι έχουμε πραγματικά είναι εκείνα τα αγαθά με τα οποία ήρθαμε στη ζωή: υγεία, διάθεση για ζωή, υπερβολικά όνειρα και βούληση ικανή να αλλάξει τα πάντα• με μία λέξη, ελευθερία. Από αυτή δεν μπορεί να μας αποκόψει κανείς, όσο και αν μας έχει πείσει για το αντίθετο. Ας μην ξεχνούμε ότι μόνοι μας, εντελώς αβίαστα, εισήλθαμε σε μία αρνητική κατάσταση, έχοντας ήδη γνώση για το πού πηγαίναμε• αυτό παρέλειψε ο Πλάτων να μας το πει. Τώρα, δεν μένει παρά να πράξουμε αντίστροφα, για να εξέλθουμε. Όσο για τα περί αδυναμίας βούλησης στην οργάνωση αποτελεσματικών πρακτικών απελευθέρωσής μας, επιτρέψτε μου να δηλώσω σθεναρά ότι, τέτοια αδυναμία δεν υπάρχει• ό, τι υπάρχει είναι το ψευδές είδωλό της, που απορροφά αρνητικότητα από τεχνητά συναισθήματα για έναν γίγαντα που δεν υπάρχει αλλά υπάρχει μόνον η σκιά της υπερβολής του. Αυτή φοβόμαστε.Δικαίως; Όχι βέβαια!

Τα βιβλία του Δημήτρη Δακρότση