Έκφραση μέσα από την αναδημιουργία: ένας ιδιαίτερος καλλιτεχνικός ρόλος, του Δημήτρη Δακρότση

«Όλοι γνωρίζουμε την αξία ενός έργου τέχνης: την άμεση ενορατική γνώση, αισθητική εποπτεία. Η έκφραση του δημιουργού είναι μοναδική, δεν αντιγράφεται, δεν παραφράζεται, και σε καμία περίπτωση δεν ερμηνεύεται με λογικά κριτήρια»

Γράφει ο Δημήτρης Δακρότσης, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής Πανεπιστημίου Αθηνών.

Όλοι γνωρίζουμε την αξία ενός έργου τέχνης: την άμεση ενορατική γνώση, αισθητική εποπτεία. Η έκφραση του δημιουργού είναι μοναδική• δεν αντιγράφεται, δεν παραφράζεται, και σε καμία περίπτωση δεν ερμηνεύεται με λογικά κριτήρια. Ό,τι μπορεί να προσφέρει, η λογική, είναι η διασκεπτική επεξεργασία της μορφής και των μερών της. Και καμία μορφή γνώσης, αισθητική ή λογική, δεν μπορεί να μεταφέρει με ακρίβεια την έκφραση από τον δημιουργό στον παρατηρητή. Ο τελευταίος αισθάνεται το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα, ως εικόνα, ήχο, αίσθηση• διεκδικεί ωστόσο, μέσα από το έργο να δημιουργήσει δικές του εκφράσεις. Πώς; Συναισθηματικά.

Το αισθητικό αποτέλεσμα, η μορφή, κινητοποιεί την άμεση ενορατική γνώση του παρατηρητή, η οποία με τη σειρά της ενεργοποιεί το συναίσθημα. Έτσι εκδηλώνονται οι προτιμήσεις• διαμέσου του συναισθήματος: οι θετικές προτιμήσεις εκδηλώνονται ως αποδοχή, ενώ οι αρνητικές ως αποστροφή. Ωραίο, άσχημο: δεν πρόκειται παρά για συναισθηματικά εκφρασμένες προτιμήσεις και τίποτε περισσότερο. Και δεν μπορεί η αποδοχή ή η απόρριψη, η υποκειμενική συναισθηματική προδιάθεση, να προσδώσει ή να αφαιρέσει αισθητικό κύρος από ένα έργο, γιατί και το έργο είναι υποκειμενικό: μοναδική έκφραση ενός μοναδικό προσώπου. Είναι άλλο λοιπόν, εάν μας αρέσει ή όχι μία έκφραση και άλλο, εάν η έκφραση αυτή αποτελεί ή όχι, τέχνη. Γιατί, κάθε έκφραση, εν τέλει, είναι τέχνη. Αυτά όσον αφορά στον καλλιτέχνη και τις ατομικές εκφράσεις του: τον ταλαντούχο δημιουργό, που προκαλεί το ατομικό αισθητήριο του παρατηρητή διαμέσου του συναισθήματος. Ο παρατηρητής συμμετέχει συναισθηματικά και όχι δημιουργικά στο καλλιτεχνικό έργο• και δεν μπορεί κανείς να περιορίσει ή προκαταλάβει τη δημιουργική φαντασία του να ακολουθήσει με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, την πρωτότυπη καλλιτεχνική έκφραση που εποπτεύει αισθητικά. Με άλλα λόγια, ο παρατηρητής, εκείνος που εισπράττει την ατομική εκφραστική εκδήλωση του καλλιτέχνη, είναι ελεύθερος να εκφραστεί και εκείνος μέσα από αυτή• ακόμη και όταν η έκφραση αυτή είναι μόνον εσωτερική, μη ανακοινώσιμη. Ο λόγος λοιπόν, στον παρατηρητή, τον αποδέκτη της καλλιτεχνικής έκφρασης, ο οποίος με τη σειρά του, εμπνεόμενος από το αισθητικό αποτέλεσμα, καθίσταται καλλιτέχνης. Αυτό ακριβώς είναι πνευματική καλλιέργεια: η συναισθηματική ανταπόδοση που εισπράττει ο παρατηρητής, όχι από το υποκειμενικό συναίσθημα του καλλιτέχνη, αλλά από το δικό του.

Κάθε έργο και μία νέα εμπειρία• και είναι «άδικο» τόσο για τον καλλιτέχνη, όσο και για τον παρατηρητή, το ότι η εμπειρία είναι πεπερασμένη και επιλεκτική. Αναφέρομαι κυρίως σε παρελθόντα έργα, εμπειρία των οποίων δεν πρόκειται να αποκτήσουμε ποτέ: για παράδειγμα, δεν θα ακούσουμε ποτέ τον Chopinνα εκτελεί στο πιάνο την Σπουδή op. 1 No 1 (μία εκ των δυσκολότερων που έχει συνθέσει) ή τον List, το αριστούργημά του Liebestraum. Ό, τι μπορούμε είναι να υποθέσουμε τις ενορατικές εποπτείες, τις εμπνεύσεις μέσα από κείμενα και οδηγίεςτους, δηλαδή μέσα από τη μελέτη λογικών σημείων. Περιοριζόμαστε επομένως -και αναφέρομαι μόνο σε παρελθόντα έργα- στην ενορατική γνώση που μας προσφέρουν στατικές μορφές ή ακούσματα, τόσο πίσω στο χρόνο, όσο μας επιτρέπει η τεχνολογία. Βλέπουμε λοιπόν σε έναν «ενδιάμεσο» καλλιτεχνικό ρόλο, ο οποίος, αν και υπήρχε πάντα, εντούτοις δεν έχει μελετηθεί στο βαθμό που όφειλε: τον ρόλο του καλλιτέχνη που εκτελεί έργα καθ’ υπόδειξη λογικών σημείων. Είναι μία πρόκληση ιδιαίτερη, η οποία επιβραβεύει το πρόσωπο που εκφράζεται, με το μοναδικό συναίσθημα της δημιουργίας μέσα από την ανα-δημιουργία.

Τα βιβλία του Δημήτρη Δακρότση