Ο καθηγητής που «ζωντανεύει» ξανά τους αρχαίους (φώτο)

Τι είναι η μέθοδος «Μάντζεστερ» των ιατροδικαστών

Γράφει o Μαρίνος Γκασιάμης, Φωτογραφίες Γιάννης Κέμμος - Αρχείο καθηγητή Παπαγρηγοράκη - Eurokinissi

Πρόσωπα και σύντομα ολόκληρα σώματα ανθρώπων, που ταξίδεψαν μέσα από χιλιάδες χρόνια, «ζωντάνεψαν» ή είναι στο στάδιο να «ζωντανέψουν» και πάλι, χάριν στην ενθουσιώδη προσπάθεια του, ορθοδοντικού, επίκουρου καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Μανώλη Παπαγρηγοράκη και της ομάδας του.

Ολόκληρη η μικρή «Ηδύλη», ένα κοριτσάκι από τις αρχαίες Φερές κοντά στο Βόλο, πρόκειται να δει το φως της δημοσιότητας σύντομα και να γίνει η τρίτη «θυγατέρα» του καθηγητή, μετά την «Μύρτιδα» και την «Αυγή», που με την παρουσίασή τους στο ελληνικό κοινό, έφεραν τους νεοέλληνες πιο κοντά στους αρχαίους κατοίκους της Ελλάδας και της Αθήνας. Είναι χαρακτηριστική η επιτυχία της προσπάθειας αυτής καθώς πρόσφατα η «Μύρτιδα» μπήκε και στα γραμματόσημα της χώρας μας.

Η μικρή «Ηδύλη» στην ανάπλαση που κάνει η ομάδα του καθηγητή θα είναι ολόκληρη, από τα πέλματα μέχρι το κεφάλι, όπως αποκάλυψε ο κ Παπαγρηγοράκης.

Η πορεία του μέχρι σήμερα ήταν μακρά και σίγουρα ενδιαφέρουσα. Όλα ξεκίνησαν εντελώς αναπάντεχα από μία συνέντευξη στη Θεσσαλονίκη το 2006, καθώς μέχρι τότε ο καθηγητής ως κύριο αντικείμενο είχε την εξεύρεση της αιτίας του Λοιμού της αρχαίας Αθήνας.

Προσπαθώντας να βρούμε ποιος είναι αυτός ο άνθρωπος, τον συναντήσαμε στο γραφείο του.

Πρόκειται για έναν άνθρωπο σπάνιο στην Ελλάδα, μιας και ανήκει στο είδος που θεωρεί υψίστης σημασίας την ομάδα! «Θέλει εκπαίδευση στην Ελλάδα. Εδώ δεν ισχύουν αυτά. Λόγω της Νορβηγικής μου εκπαίδευσης, έχω μυηθεί στην έννοια της ομάδας» μας δήλωσε χαρακτηριστικά.

Χρονικό ορόσημο για τον καθηγητή ήταν η δεκαετία του 90, όταν το Πανεπιστήμιο Αθηνών, τον έστειλε στο Πανεπιστήμιο του Μπέργκεν της Νορβηγίας, ώστε να εξειδικευτεί στα άτομα με ειδικές ανάγκες. «Για μένα ήταν πολύ μεγάλο σχολείο, καθώς έμεινα 3 χρόνια εκεί». Εκεί εκτός από γνώσεις απέκτησε και την έννοια της συνεργασίας.

Αγαπημένη ενασχόληση του καθηγητή στον ελεύθερο χρόνο του, ήταν να συγκρίνει τα κρανία αρχαίων Ελλήνων με εκείνα των σύγχρονων, κατά την διάρκεια των μεγάλων νυχτών της Νορβηγίας, όπου ο ήλιος τον χειμώνα δεν ξεπερνά ποτέ το επίπεδο του ορίζοντα.

Βέβαια η ενασχόλησή του με αρχαιολογικό υλικό είχε ξεκινήσει από το 1980. Τότε στο μουσείο του Ναυπλίου ήρθε «πρόσωπο με πρόσωπο» με τον άρχοντα της Ασίνης, ένα μικρό Μυκηναϊκό ειδώλιο του 12ου αιώνα π.Χ. που φαινόταν να έχει έντονο σκελετικό πρόβλημα στο στοματογναθικό σύστημα.

«Τί ήταν αυτό που έκανε τον καλλιτέχνη να δώσει αυτή την μορφή; Η εικόνα του άρχοντα της Ασίνης; Η έννοια της αισθητικής; Ήθελε να δείξει το πρόβλημα; Τί ήταν αυτό;» μας ανέφερε ο κ Παπαγρηγοράκης.

Με αυτά τα νάματα ο καθηγητής, όταν αργότερα πήγε στο Μπέργκεν πρότεινε στους καθηγητές εκεί να κάνει ένα PhD για την κατατομή των Αρχαίων Ελλήνων. Πώς ήταν και αν ταίριαζαν με τους νεοέλληνες. Έτσι προέκυψε η συλλογή των κρανίων που στην πορεία αυξήθηκε καθώς μαθεύτηκε το νέο στους κύκλους των αρχαιολόγων.

Το 1994 όταν ο μετροπόντικας «χτύπησε» το αρχαίο νεκροταφείο της Αθήνας στον Κεραμικό, η αρχαιολόγος κα Μπαζιωτοπούλου-Βαλαβάνη βρήκε τον «μεγάλο λάκκο» στον οποίο εντοπίστηκαν περίπου 100 σκελετοί. Μέσα εκεί υπήρχε και το κρανίο της μικρής «Μύρτιδας».

Επρόκειτο για το κρανίο ενός κοριτσιού 11 ετών που ήταν σε πολύ καλή κατάσταση. «Δεν συνηθίζεται να υπάρχει και η κάτω γνάθος, όπως και όλα τα δόντια. Η Μύρτιδα τα είχε αυτά» μας είπε χαρακτηριστικά ο καθηγητής για να συμπληρώσει με μια ιδιαίτερη ευαισθησία, «αυτό που με προκάλεσε ήταν ότι επάνω εκεί υπήρχαν και παιδικά δόντια».

Το όνομα επιλέχθηκε τυχαία. Είχε πεθάνει στο μεγάλο λοιμό της αρχαίας Αθήνας από τυφοειδή πυρετό. Η ιδέα όμως για να αναπλάσουν το πρόσωπό της εκδηλώθηκε μετά την δημοσίευση και παρουσίαση της επιστημονικής εργασίας για τον αιτιολογικό παράγοντα του Λοιμού των Αθηνών το 2006, που εκείνη την περίοδο ήταν η κυρίως ασχολία του καθηγητή.

«Προέκυψε από μία δημοσιογράφο. Είχα μόλις κάνει μια παρουσίαση στην Θεσσαλονίκη έχοντας το κρανίο της «Μύρτιδας» αλλά χωρίς να έχω σκοπό να κάνω κάτι όπως η ανάπλαση του προσώπου της. Εκεί λοιπόν μου πήρε συνέντευξη η δημοσιογράφος από τις μία από τις δύο εφημερίδες που υπάρχουν εκεί. Όταν την επόμενη που δημοσιεύτηκε το άρθρο, με πήρε η δημοσιογράφος της άλλης και κανονίζω συνέντευξη και με αυτή. Την έβλεπα πως ήταν στεναχωρημένη γιατί δεν υπήρχε κάτι νέο και τότε της λέω: «Να σας πως κάτι που δεν το έχω ξαναπεί και σκοπεύω να το κάνω;» «ναι» μου λέει. «Το βλέπετε αυτό το κρανίο; Αυτό είναι της Μυρτούς. Σκοπεύω να κάνω ανάπλαση». Όπως ήταν εκεί κλείνει το μπλοκάκι και σηκώνεται και φεύγει για να δημοσιεύσει. Σε μισή ώρα δεν προλάβαινα να απαντώ σε τηλεφωνήματα» θα μας εκμυστηρευτεί ο καθηγητής.

«Έτσι άλλαξα προσανατολισμό και αντί να συνεχίσω για τον Λοιμό της Αθήνας ξεκίνησα με την «Μύρτιδα» και συνέχισα με την «Αυγή» και τώρα δουλεύουμε πάνω στην «Ηδύλη».

Ο καθηγητής και η ομάδα του ζήτησαν τότε από τον Σουηδό ειδικό Όσκαρ Νίλσον, που δούλευε παλαιότερα για την αστυνομία να αναπλάσει το πρόσωπο της μικρούλας. Χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος «Μάντζεστερ» που είναι διαδεδομένη στους ιατροδικαστές για την ανάπλαση του προσώπου θυμάτων εγκλημάτων.

Η μέθοδος «Μάντζεστερ» των ιατροδικαστών

Οι «ιστοί» του προσώπου «απλώνονται» προς τα έξω από την επιφάνεια του κρανίου, με την χρήση ειδικών «σημαντήρων» που δείχνουν το βάθος του δέρματος και των ιστών σε κάθε σημείο. Κατά την ανάπλαση του προσώπου της «Μύρτιδας» της δόθηκαν καστανά μάτια και καστανοκόκκινα μαλλιά αλλά τα πραγματικά χρώματα μπορούν να διαπιστωθούν μόνο με ανάλυση DNA.

Η συνέχεια

Μετά την «Μύρτιδα» ο καθηγητής ακολούθησε την ίδια μέθοδο για την «Αυγή» που είναι μια κοπέλα 18 ετών από το 7000 π.Χ. Πρόκειται δηλαδή για γυναίκα της μεσολιθικής εποχής. Νονός της «Αυγής» ήταν ο αρχαιολόγος Ορέστης Αποστολίκας του οποίου η σκέψη ότι την εποχή εκείνη ο άνθρωπος από τροφοσυλλέκτης γίνεται τροφοκαλλιεργιτής, άρα βρισκόμαστε στην «αυγή του πολιτισμού», ήταν η σπίθα που οδήγησε στο όνομα της δεύτερης «θυγατέρας» του καθηγητή Παπαγρηγοράκη.

Η παρουσίαση της «Αυγής» έγινε στις 19 Ιανουαρίου και σημείωσε εξίσου σημαντική επιτυχία. Αποτέλεσε δε κομβικό σημείο καθώς εμφανίστηκε οικονομικός στυλοβάτης, η «Ελληνογερμανική Αγωγή», για το επόμενο βήμα που ήταν η 5χρονη «Ηδύλη».

Βρέθηκε μέσα σε ένα κιβωτιόσχημο τάφο στις Φερές της Μαγνησίας, με όλα τα παιδικά της παιχνίδια και ο πατέρας της, της είχε γράψει ένα ποίημα, σε μια επιτύμβια στήλη που δυστυχώς όμως ήταν χωρίς το «κεφαλάρι» που γράφεται το όνομα του νεκρού. Οι αρχαιολόγοι την έλεγαν «η μικρή Φερέα». «Εγώ την ονόμασα «Ηδύλη» που ήταν ένα από τα υποψήφια ονόματα για την «Μύρτιδα». Μου ήρθε στην σκέψη μου γιατί σε μια ξενάγηση στο Μουσείο του Βόλου, βρέθηκα μπροστά σε μια επιτύμβια στήλη με το όνομα «Ηδύλη» και είπα του Μπάμπη του Ντζεσίλογλου, του αρχαιολόγου που με ξεναγούσε «και το όνομα αυτής «Ηδύλη».

Η «Ηδύλη» θα έχει μια εντελώς διαφορετική παρουσίαση από εκείνη των δύο άλλων κοριτσιών καθώς βρέθηκε όλος ο χώρος της ταφής της. «Είπαν ότι είναι κορίτσι γιατί μέσα είχε την πλαγκώνα, μια κούκλα δηλαδή, και αυτό το στοιχείο προσδιορίζει το θήλυ άτομο. Θα προσεγγίσουμε τα δευτερογενή χαρακτηριστικά της «Ηδύλη», μέσω ανάλυσης DNA, δηλαδή θα βρούμε το χρώμα των μαλλιών και ματιών. Καθώς επίσης θα επιβεβαιώσουμε ότι είναι θήλυ άτομο και θα προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε τον αιτιολογικό παράγοντα του θανάτου της» μας αναφέρει σχετικά ο καθηγητής.

Η πιστότητα της ανάπλασης της «Μύρτιδας» είναι στο 95% της «Αυγής» στο 90%, της «Ηδύλης» με την χρήση και του DNA θα αγγίξει το 100% καθώς οι ειδικοί θα μπορέσουν να βεβαιώσουν πέραν πάσης αμφιβολίας αν πρόκειται πράγματι για κορίτσι, καθώς αυτό κρίθηκε σε μεγάλο βαθμό με βάση την κούκλα που βρέθηκε. «Αν βγει αγόρι θα ανατρέψει πολλά δεδομένα καθώς θα δείξει πως η πλαγκώνα ήταν και για τα αγόρια» μας είπε ο καθηγητής.

Το μέλλον μετά και την «Ηδύλη» γεμάτο ενδιαφέρον καθώς υπάρχει πάρα πολύ υλικό μιας και υπάρχουν διαθέσιμα προς εξέταση περίπου 150 κρανία από το 1900 π.Χ μέχρι τους κλασσικούς χρόνους. Το σίγουρο είναι πως ο Μανώλης Παπαγρηγοράκης και η ομάδα του έχουν να μας μάθουν πάρα πολλά ακόμα.

Όχι μόνο εμάς αλλά και ανθρώπους στα πέρατα της οικουμένης μιας και στις αρχές του 2012 το υπουργείο Παιδείας της Αυστραλίας του ζήτησε τη άδεια να συμπεριληφθεί στη νέα τότε έκδοση των βιβλίων της ιστορίας για τους μαθητές της πρώτης γυμνασίου της μακρινής χώρας, η «Μύρτιδα» και τα ευρήματα για τον αιτιολογικό παράγοντα του Λοιμού των Αθηνών. Η απάντηση ήταν θετική και πλέον τρεις ολόκληρες σελίδες της Ιστορίας που διδάσκονται οι μαθητές σε Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία είναι αφιερωμένες στην «Μύρτιδα» και τον Λοιμό.

Αξίζει να ειπωθεί πως σε όλο αυτό το «ταξίδι», όλοι οι Έλληνες επιστήμονες και ειδικοί που ασχολήθηκαν δεν έλαβαν καμία αμοιβή, αποδεικνύοντας πως έστω και με ηθική υποστήριξη μπορεί ακόμα και σήμερα κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες να μεγαλουργήσει.

Το σίγουρο είναι πως ο Μανώλης Παπαγρηγοράκης και η ομάδα του επιφυλάσσουν για εμάς πολλές και ευχάριστες εκπλήξεις στο μέλλον και για την ανθρωπότητα ακόμα πιο διευρυμένους ορίζοντες.