Πώς πήρε το όνομά της η πλατεία Κλαυθμώνος

Το μέρος της Αθήνας με τις πολλές ταυτότητες και η ιστορία που καθόρισε τον χαρακτήρα του

Γράφει o Γαβριήλ Φιλιππόπουλος
Φωτογραφίες Γιάννης Κέμμος - Αρχείο

Κάθε γειτονιά στις πόλεις, κάθε δρόμος και κάθε σοκάκι μπορεί να κρύβει ένα μυστικό. Ή μία υπέροχη ιστορία η οποία να έχει προκαλέσει τη δημιουργία διηγημάτων και ποιημάτων τα οποία
περνάνε με την ανάλογη προσαρμογή από γενιά σε γενιά. Κάθε πλατεία μπορεί να έχει από πίσω μία ευχάριστη η θλιβερή ιστορία που να καθόρισε και τον χαρακτήρα της.

Εάν μιλήσουμε για την Αθήνα δεν είναι λίγα αυτά τα σημεία μέσα στον αστικό ιστό της. Σημεία που έχουν χαρακτηρίσει ολόκληρες ιστορικές περιόδους. Η καθημερινή πάλη όσων ζουν και αναπνέουν μέσα στην πόλη δίνουν το μοτίβο πάνω στο οποίο χτίζεται η ζωή στις μητροπόλεις. Και η γνωστή σε όλους μας πλατεία Κλαυθμώνος είναι ένα από τα πλέον ενδεικτικά παραδείγματα αυτού του μοτίβου που έχει σμιλευθεί από πλήθος ανθρώπινων συμπεριφορών και επεμβάσεων μέχρι να φτάσει στο ζοφερό σήμερα.

Η πλατεία με τις πολλές ταυτότητες και τους υψηλούς κατοίκους της

Οι αφηγήσεις για τον «Κήπο του Κλαυθμώνος» πάει αρκετά πίσω στην ελληνική ιστορία. Η πασίγνωστη πλατεία που ενώνει τον κεντρικό κόμβο της Σταδίου με την περιοχή πίσω από την πλατεία Καρύτση και το κομμάτι του ιστορικού κέντρου από την Ευριπίδου και την Πραξιτέλους, με τα μαγαζιά της Αιόλου, τη Δραγατσανίου και το Μουσείο των Αθηνών, έχει να «διηγηθεί» πολλά και γλαφυρά.

Σε άλλες εποχές η πλατεία θεωρούταν ένα πραγματικό στολίδι της πρωτεύουσας. Γύρω από έναν μαγευτικό κήπο πού στην άκρη του (κάτω γωνία), ήταν (και είναι ακόμη) το μικρό βυζαντινό εκκλησάκι των Αγίων Θεοδώρων. Κατά την παράδοση η εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων ήταν μία από τις 12 εκκλησίες της Βασιλοπούλας και χτίστηκε το 1049 από κάποιον «Νικόλαο Σπάθαροκανδιδάτο Καλόμαλο». Το όνομα αυτό φαίνεται και σε επιγραφή τού ναού.

Μόλις η επανάσταση των κατοίκων της ελληνικής επικράτειας απέναντι στα τουρκικά στρατεύματα είχε ήδη ξεκινήσει και βρισκόταν στην πρώτη δεκαετία της, η Αθήνα (μικρό χωριό τότε), φάνταζε ως ο ιδανικός προορισμός για μετεγκατάσταση. Ο έμπορος και τραπεζίτης, Σταμάτης Δεκόζης Βούρος, διάλεξε την εντελώς αδιαμόρφωτη περιοχή της πλατείας για να χτίσει το σπίτι του. Και το έκανε το 1833. Ήταν ένα από τα πρώτα οικοδομήματα της περιόδου το οποίο δεν άργησε να τραβήξει το βλέμμα του Όθωνα και της Αμαλίας όπου έμεινε εκεί μέχρι το 1943, όταν και μεταφέρθηκαν στα ανάκτορα, τη σημερινή Βουλή δηλαδή.

Πολλά ονόματα μέσα σε λίγα χρόνια
Η πλατεία ήταν πάντα θεατής ταξικών αντιπαραθέσεων, κοινωνικών ανισορροπιών και εντάσεων. Μέσα στο σπίτι του Βούρου το βασιλικό ζεύγος έδωσε τον πρώτο του χορό σε μία φαντασμαγορική εκδήλωση. Μία εκδήλωση που έκανε τους φτωχούς Αθηναίους να χαζεύουν τα φώτα και την χλιδή μέχρι τα ξημερώματα.

Στους κήπους της πλατείας έγινε και ο πρώτος εορτασμός της ελληνικής επανάστασης του 1821 που θεσμοθετήθηκε το 1838 να γίνεται στις 25 Μαρτίου. Στη συνέχεια πήρε το όνομα «Πλατεία Δημοκρατίας» όταν και εγκαθιδρύθηκε το πολίτευμα στη χώρα.

Προηγούμενα ονόματα της πλατείας ήταν «Πλατεία των κήπων του Παλαιού Παλατιού» επί βασιλείας του Όθωνα ενώ διάσημη ονομασία της ήταν και ως «πλατεία του Νομισματοκοπείου» καθώς βρισκόταν εκεί το ομώνυμο κτίσμα. Άλλο όνομα της πλατείας ήταν το «πλατεία του κήπου του υπουργείου Οικονομικών».

Ωστόσο από το 1878, και μετά η γνωστή πλατεία βαπτίστηκε με το όνομα που έχει μέχρι και σήμερα, «Πλατεία Κλαυθμώνος». Ο λόγος; Άκρως ελληνικός και κυριολεκτικός.

Η μονιμότητα στο δημόσιο, οι οδυρμοί και οι «Θεσιθήρες»
Τις περισσότερες φορές τα παράξενα ονόματα περιοχών, πλατειών ή δρόμων έχουν από πίσω μία ιστορία η οποία είναι άκρως κυριολεκτική και συνδεδεμένη με την πρόσφατη ιστορία του τόπου που διαδραματίζεται.

Από το 1878 και για πάνω 130 χρόνια η πλατεία ονομάστηκε και έμεινε ως «Κλαυθμώνος». Πάνω στα μάρμαρά της και γύρω από τον όμορφο κήπο της (ήταν άλλωστε ο πρώτος χώρος που δεντροφυτεύτηκε στην Αθήνα. Για το σκοπό αυτό ο βασιλιάς της Βαυαρίας Λουδοβίκος έστειλε ειδικό κηποτεχνικό) στρατιές εργαζομένων στον πρωτοεμφανιζόμενο, τότε, δημόσιο τομέα προσπαθούσε να πείσει την εκάστοτε κυβέρνηση να τους… μονιμοποιήσει.

Στην περίοδο προ του 1909 στεγαζόταν στην πάνω πλευρά της πλατείας το υπουργείο Εσωτερικών. Μέσα στην ατζέντα του συγκεκριμένου υπουργείου ήταν και η αλλαγή του εργατικού δυναμικού στον δημόσιο τομέα με κριτήρια που μπορεί να θυμίσουν αρκετά μία κατάσταση που σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό μπορεί να ισχύει μέχρι και σήμερα: Την τοποθέτηση σε πόστα του δημοσίου με πολιτικά κριτήρια προεκλογικών δεσμεύσεων και μετεκλογικών «υποχρεώσεων» προς το εκάστοτε ακροατήριο.

Την συγκεκριμένη περίοδο λοιπόν υπήρχε η περίφημη «κινητικότητα» στο δημόσιο μιας και μετά από κάθε εκλογική διαδικασία ξηλωνόταν από τη βάση και αναπληρωνόταν από τους αντίστοιχους ψηφοφόρους του εκάστοτε νικητή. Οι «Παυσανίες», έτσι ονομάζονταν οι δημόσιοι υπάλληλοι, μη μόνιμοι, της εποχής, κατέφθαναν ανά ομάδες στην πλατεία μπροστά από το υπουργείο. Εκεί κατασκήνωναν (λένε κάποιες πηγές) ή έπιναν ένα πικρό καφέ στον καφενέ, για όσο χρειαζόταν μέχρι να πάρουν μία διαβεβαίωση ή μία υπόσχεση και ζητούσαν την επαναπρόσληψή/μονιμοποίηση τους με «κλαυθμούς και οδυρμούς». Δεν έκλαιγαν όμως μόνο αυτοί που έχαναν τη θέση αλλά και αυτοί που αποτύγχαναν να την πάρουν και οι οποίοι άκουγαν στο παρατσούκλι «Θεσιθήρες».

Ο νονός της πλατείας και το όνομα που έχει σήμερα στα χαρτιά
Ο βασιλιάς Όθωνας είχε προσκαλέσει τον αρχιτέκτονα Λέο φον Κλέντσε να υποβάλει σχέδια για την πόλη των Αθηνών. Το όνομα που πρότεινε για το στολίδι του κέντρου της πόλης ο φον Κλέντσε ήταν «Πλατεία Αισχύλου». Ένα όνομα που δεν έτυχε μεγάλης αποδοχής καθώς άλλαξε μετά τον πρώτο εορτασμό για το 1821.

Το 1878 ο συγγραφέας, ποιητής, ιστορικός και μετέπειτα ακαδημαϊκός, Δημήτριος Καμπούρογλου, έγινε μάρτυρας μίας διαμαρτυρίας υπό τους ήχους των κλαυθμών και των οδυρμών των δημοσίων υπαλλήλων στη πλατεία. Τότε έδωσε το όνομα στην πλατεία σε ένα χρονογράφημα του στην «Εστία» το 1878. Οι υπάλληλοι έχαναν το μέλλον τους σε έναν τότε νεογνό δημόσιο τομέα ο οποίος ωστόσο ήταν και η μοναδική ελπίδα για να ξεφύγουν από την ανέχεια των χαμηλότερων εργατικών στρωμάτων και να γευτούν μία ζωή πιο… δυτική. Μία ζωή που δεν ήρθε ποτέ στην πραγματικότητα μέσα στην πάροδο των ετών.

Αυτό που ήρθε ωστόσο μετά από σχεδόν 100 χρόνια ήταν η μετονομασία της πλατείας Κλαυθμώνος σε «πλατεία Εθνικής Συμφιλίωσης». Η αλλαγή έγινε στα αποκαλυπτήρια του ομώνυμου μνημείου που βρίσκεται στο κέντρο της πλατείας από τον Ιούνιο του 1989.

Η Κλαυθμώνος ωστόσο αντιστάθηκε σθεναρά όπως και άλλα γνωστά σημεία της Αθήνας (οδοί Πατησίων, Πανεπιστημίου, Πειραιώς για παράδειγμα) και το νέο της όνομα έμεινε ουσιαστικά δίχως χρήση καθώς σχεδόν 20 χρόνια μετά τη μετονομασία της, πολλοί είναι αυτοί που αγνοούν τα νέα της βαφτίσια.