Ο έλληνας αστροφυσικός, η NASA και το ταξίδι στην Αφροδίτη

o-ellinas-astrofisikos-i-nasa-ke-to-taxidi-stin-afroditi

Ο ρόλος του Θανάση Οικονόμου στην προετοιμασία της αποστολής

Για το μέλλον μιας ιδέας που «γεννήθηκε» πριν δέκα χρόνια, την κατασκευή ενός αστεροσκοπείου στο Όρλιακα Γρεβενών, μίλησε στην Κοζάνη, όπου βρέθηκε, ο επιφανής έλληνας αστροφυσικός -senior scientist του Εργαστηρίου Αστροφυσικής και Διαστημικής Έρευνας του Πανεπιστημίου του Σικάγο- Θανάσης Οικονόμου, ένας από τους πέντε επιστήμονες που θα συνεργαστούν με Ρώσους για την προετοιμασία μιας μεγάλης αποστολής, το 2025, στον πλανήτη Αφροδίτη.

Ο κ. Οικονόμου μίλησε στο Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων για το πρώτο ταξίδι του ανθρώπου στο Άρη, για τις «διαστημικές σχέσεις» ΗΠΑ και Ρωσίας και τη συνεργασία τους στην προετοιμασία της αποστολής στην Αφροδίτη, για την επιτυχία του δορυφόρου «Ροζέτα» και του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος να προσγειώσει σκάφος πάνω στον κομήτη Τσουριούμοφ-Γκερασιμένκο.

Αναφέρθηκε ακόμη στην «επιστημονική μετανάστευση» των Ελλήνων και μοιράστηκε την εμπειρία του, όταν προσπάθησε να βοηθήσει στη μεταρρύθμιση των ελληνικών πανεπιστημίων. Τέλος, μίλησε με παράπονο για την ελληνική γραφειοκρατία, στην οποία σκοντάφτει η προσπάθεια δημιουργίας του Εκπαιδευτικού Αστρονομικού Πάρκου στον Όρλιακα Γρεβενών.

Η «Ροζέτα» εκτοξεύθηκε το 2004 και έφτασε στον κομήτη 67Ρ/Τσουριούμοφ-Γκερασιμένκο τον Αύγουστο του 2014. Τον Νοέμβριο του ίδιου έτους απελευθέρωσε το διαστημικό όχημα προσεδάφισης Philae στην επιφάνεια του κομήτη. Το όχημα έφερε ένα όργανο μέτρησης που είχε τοποθετήσει ο Θανάσης Οικονόμου. Η αποστολή είχε προγραμματιστεί αρχικά να διαρκέσει έως το τέλος του Δεκεμβρίου 2015, αλλά η επιστημονική επιτροπή του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος έδωσε έγκριση να συνεχιστεί έως τα τέλη Αυγούστου 2016.

Σε ποιο ακριβώς σημείο βρίσκεται η αποστολή της Rοζέτας στον κομήτη;

Η προσεδάφιση του Philae δεν πήγε πολύ καλά. Η κάψουλα προσπάθησε να προσεδαφιστεί στην επιφάνεια του κομήτη «67Ρ/Τσουριούμοφ-Γκερασιμένκο». Από τον θάλαμο ελέγχου στη Γερμανία παρακολουθούσαμε την προσεδάφιση και όλα έδειχναν ότι πήγαιναν καλά. Τελικά δεν πήγαν όλα πολύ καλά, γιατί τα δύο συστήματα που ήταν πάνω στο σκάφος και έπρεπε να γαντζωθούν πάνω στον κομήτη δεν εργάστηκαν πολύ καλά και έτσι η κάψουλα έκανε αναπηδήσεις στο κενό. Η πρώτη αναπήδηση διήρκησε δύο ώρες, η δεύτερη λιγότερο έως ότου σταθεροποιηθεί στον κομήτη. Προσεδαφίστηκε σε μια χαράδρα, αλλά παρόλα αυτά βρισκόταν σ΄επαφή με τον δορυφόρο, τη «Ροζέτα», που ήταν σε τροχιά γύρω από τον κομήτη και άρχισε να μας δίνει πληροφορίες. Πολλά όργανα που ήταν πάνω στο σκάφος εργάστηκαν κανονικά, έβγαλαν φωτογραφίες από την επιφάνεια του κομήτη, έστελναν δεδομένα και συνέχισαν να εργάζονται για πολλές ώρες έως ότου τέλειωσαν οι μπαταρίες. Οι μπαταρίες ήταν προγραμματισμένες να γεμίζουν από το φωτοβολταϊκά που ήταν πάνω στο σκάφος, αλλά επειδή είχε πέσει σε χαράδρα είχε πολύ λίγη ώρα επαφή με τον Ήλιο. Έτσι, οι μπαταρίες δε κατάφεραν να φορτίσουν. Αργότερα πιστέψαμε ότι όταν ο κομήτης θα πλησίαζε περισσότερο προς τον Ήλιο, θα ήταν καλύτερα τα αποτελέσματα, αλλά η βελτίωση του τρόπου της φόρτισης των μπαταριών δεν ήταν η επιθυμητή. Η αποστολή συνεχίζεται κανονικά, αλλά ο κομήτης απομακρύνεται από τον Ήλιο. Ωστόσο, εξακολουθεί να μας δίδει πληροφορίες. Επειδή όμως οι αποστάσεις έχουν αρχίσει και γίνονται πολύ μεγάλες και η απομάκρυνση από τον Ήλιο δεν επιτρέπει την φόρτιση του σκάφους με ενέργεια θα μειωθούν πολύ γρήγορα και οι πληροφορίες, που λαμβάνουμε. Έτσι η αποστολή τις πρώτες ημέρες του επόμενου μήνα θα τερματιστεί. Ο δορυφόρος που στρέφεται γύρω από τον κομήτη και μας μετέφερε ως τώρα τις πληροφορίες από το Philae θα προσεδαφιστεί πάνω στον κομήτη και έτσι θα τελειώσει και η αποστολή της Ροζέτας.

Γιατί δεν επιστρέφει ο δορυφόρος;

Υπάρχουν σχέδια και ιδέες για αποστολές, να φτάσουμε σε κάποιον κομήτη, να μελετήσουμε την ύλη του και το σκάφος να επιστρέψει με το υλικό στην γη, προκειμένου να μελετηθούν τα ευρήματα στα εργαστήριά μας. Η προσεδάφιση του δορυφόρου στον κομήτη είναι μέρος του πειράματος για να μας χρησιμεύσει ως εμπειρία στις επόμενες αποστολές.

Υπάρχουν σχέδια για συμμετοχή σας σε προγράμματα και αποστολές στον Άρη;

(γελάει) Σήμερα είμαι ογδόντα ετών. Η ηλικία μου δεν θα μου επέτρεπε συμμετοχή σε μελλοντικές αποστολές. Όμως ανεξάρτητα από μένα, οι αποστολές θα συνεχιστουν τόσο στον Άρη όσο και σε άλλα ουράνια σώματα του ηλιακού μας συστήματος. Εάν είμαι σε καλή υγεία θα προσπαθήσω να προσφέρω όσο μπορώ. Να σας πω ότι το 2001 είχα έτοιμο ένα όργανο για μια αποστολή της Ιαπωνίας σ΄έναν αστεροειδή. Αυτή ήταν η αποστολή της Ιαπωνίας, στην οποία είχε συμφωνήσει να συμμετάσχει και η ΝΑΣΑ. Όμως, για διάφορους λόγους, η ΝΑΣΑ αποφάσισε να καταργήσει τη δική της συμμετοχή και σ΄ εμένα έμεινε το όργανο. Πρόσφατα με ρώτησαν από τη ΝΑΣΑ εάν το όργανο υπάρχει και εάν είναι σε κατάσταση ετοιμότητας, ώστε να χρησιμοποιηθεί σε για κάποια αποστολή. Ακόμη δεν ξέρω για πού, αλλά γίνονται κάποιες προσπάθειες.

Ετοιμάζεστε για το εγχείρημα αποστολής στην Αφροδίτη;

Υπάρχει συνεργασία της Ρωσίας με τη ΝΑΣΑ για μια αποστολή στην Αφροδίτη. Η ΝΑΣΑ επέλεξε πέντε επιστήμονες για να συνεργαστούν από κοινού με τους Ρώσους συναδέλφους τους, στην προετοιμασία της αποστολής. Ανάμεσα στους πέντε ειδικούς της ΝΑΣΑ θα είμαι και εγώ. Έτσι έχω αρχίσει να πηγαίνω στη Μόσχα για την προετοιμασία αυτής της αποστολής.

Τι προβλέπει αυτή η αποστολή;

Απ: Αναμένεται να πραγματοποιηθεί το 2025 και προβλέπει την εξερεύνηση της Αφροδίτης. Στο παρελθόν οι Ρώσοι είχαν μεγάλες επιτυχίες με τις αποστολές στην Αφροδίτη, ενώ με τις αποστολές στον Άρη δεν τα πήγαν καλά. Θέλουμε να συνεχίσουμε την εξερεύνηση της Αφροδίτης, γιατί δεν έχουμε τις πληροφορίες που χρειάζονται για να κατανοήσουμε την εξέλιξη των πλανητών στο ηλιακό μας σύστημα. Τις πληροφορίες αυτές μπορούμε να λάβουμε μόνο με αποστολές.

Πώς οργανώνεται αυτή την αποστολή και τι δυσκολίες αντιμετωπίζετε;

Η ιδέα είναι να υπάρχει ένα σκάφος που να μπορεί να εργαστεί κάτω από τις συνθήκες που επικρατούν στην Αφροδίτη. Οι συνθήκες είναι τρομακτικές. Η θερμοκρασία στην επιφάνεια του πλανήτη είναι στους 500 βαθμούς Κελσίου και η ατμόσφαιρα είναι 100 φορές πιο πυκνή από αυτή της Γης. Καταλαβαίνει κανείς ότι κάτω από αυτές τις συνθήκες δεν μπορεί να αντέξει ο εξοπλισμός για μεγάλο χρονικό διάστημα. Υπολογίζουμε, λοιπόν, σε λίγες ώρες να καταφέρουμε να πάρουμε τις πληροφορίες και τα στοιχεία από την Αφροδίτη για να έχουμε μια διαφορετική εικόνα από τη σημερινή γι αυτόν τον πλανήτη.

Βρισκόμαστε κοντά στην αποστολή ανθρώπου στον Άρη;

Απ: Ο Άρης είναι ο πιο ενδιαφέρων πλανήτης του ηλιακού μας συστήματος. Έχουμε πραγματοποιήσει 43 αποστολές εκ των οποίων τα 2/3 έχουν αποτύχει. Τελευταία αποστολή ήταν μόλις τον Μάρτιο του 2016. Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος έχει στείλει ένα διαστημόπλοιο, που θα περιστρέφεται γύρω από τον Άρη και θα προσπαθήσει να προσεδαφιστεί στην επιφάνειά του. Δεν είναι εύκολες αυτές οι αποστολές. Το ενδιαφέρον όλων των επιστημόνων τού διαστήματος είναι πολύ μεγάλο, γιατί ο Άρης θα είναι ο πρώτος πλανήτης που θα επισκεφθεί ο άνθρωπος. Προτού γίνει όμως αυτό, θα γίνουν πολλές άλλες αποστολές, ώστε να επιτευχθεί στο τέλος η επανδρωμένη αποστολή στον πλανήτη. Το 2020 σχεδιάζουμε να σταλούν διαστημόπλοια που θα πάρουν δείγματα από την επιφάνεια του πλανήτη και στα πλαίσια της εξάσκησης θα επιστρέψουν στη Γη για να δούμε πώς είναι το όλο εγχείρημα της επιστροφής.

Η αποστολή στον Άρη διαρκεί τρία χρόνια. Χρειάζονται επτά με εννέα μήνες για να φτάσει εκεί ο άνθρωπος και άλλους τόσους για να επιστρέψει. Όμως, χρειάζεται και διάστημα ενός έτους για να συντονιστούν οι τροχιές του Άρη και της Γης, ώστε να μπορέσουν οι αστροναύτες να επιστρέψουν. Καταλαβαίνετε τι σημαίνει αυτό; Πρέπει να εξασφαλίσουμε τροφή, οξυγόνο και καύσιμα για την επιστροφή. Η γνώμη μου είναι ότι η ευκολότερη λύση είναι η μη επανδρωμένη πτήση που θα μπορεί να μεταφέρει τα υλικά, τα οποία χρειάζεται ο άνθρωπος -καύσιμα και οξυγόνο- ή ακόμη και κάποια να τα παράγει εκεί. Αυτό θα πάρει πολύ χρόνο.

Οι πρώτες αποστολές που μπορεί να γίνουν θα είναι από το 2030-40. Υπάρχουν όμως και άλλες δυσκολίες, που δεν είναι εύκολο να βρεις πάντα λύσεις. Όπως το πρόβλημα της ακτινοβολίας. Εδώ προστατευόμαστε από τις διάφορες ακτινοβολίες από την ατμόσφαιρα και το μαγνητικό πεδίο της Γης. Εκτός Γης δεν έχεις καμία τέτοια προστασία. Έτσι, οι αστροναύτες, εάν γίνει κάτι στον Ήλιο, θα είναι απροστάτευτοι. Θα είναι πολύ επικίνδυνο για τη ζωή τους.

Για τη διαστημική έρευνα στην Ελλάδα τι λέτε;

Η Ελλάδα είναι μέλος του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος από το 2005. Δεν γνωρίζω περισσότερες λεπτομέρειες για τη συμμετοχή της, αλλά αρκετοί Έλληνες επιστήμονες εργάζονται στον Οργανισμό στην Ολλανδία.

Έχουμε πολλούς επιστήμονες μετανάστες στο εξωτερικό;

Δυστυχώς και λυπούμαι πολύ γι αυτό που συμβαίνει. Παρακολουθώ την κατάσταση, όπου φωτισμένα μυαλά αναζητούν εργασία στην Ευρώπη, τον Καναδά, τις ΗΠΑ και αλλού. Πρέπει να αλλάξουν πολλά πράγματα για να διορθωθεί η κατάσταση, που να επιτρέπει να γίνει ανάπτυξη. Προς το παρόν είναι μεγάλη ζημιά για τη χώρα.

Τι εντυπώσεις έχετε από τη συμμετοχή σας στην επιτροπή «σοφών» για τα πανεπιστήμια;

Κάποτε προσπάθησα να βοηθήσω με τη συμμετοχή μου σε μια επιτροπή που αποτελείτο από γνωστούς καθηγητές, οι οποίοι εργάζονταν σε πανεπιστήμια και ερευνητικά ινστιτούτα στο εξωτερικό. Υπουργός Παιδείας εκείνη την εποχή ήταν η Μαριέττα Γιαννάκου. Κάναμε προτάσεις για το τι πρέπει να αλλάξει στα ελληνικά πανεπιστήμια. Δεν τις πήραν και τόσο πολύ υπόψιν τους. Κάποιοι μας κακομίλησαν, μας φέρθηκαν άσχημα, μας έλεγαν «τι θέλετε εσείς από το εξωτερικό κι ανακατεύεστε στα δικά μας ζητήματα; Εσείς δεν τα ξέρετε, γιατί ζείτε αλλού». Είναι αλήθεια ότι ζούμε στο εξωτερικό, αλλά ξέρουμε τι πρέπει να γίνει για να αλλάξει, να προοδεύσει, το ελληνικό πανεπιστήμιο. Αυτό συνεχίζεται και σήμερα. Μεταρρυθμίσεις δεν βλέπουμε κι αυτό έχει συνέπειες για τα πανεπιστήμια.

Το αστεροσκοπείο, που είχατε οραματιστεί για τους μαθητές και τους ερασιτέχνες αστρονόμους στον Όρλιακα στα Γρεβενά, θα γίνει;

Βρίσκομαι στην Ελλάδα προερχόμενος από την Κύπρο, όπου οι Κύπριοι θέλουν να στήσουν ένα αστεροσκοπείο στο Τρόοδος. Οι Κύπριοι το έχουν πάρει πολύ ζεστά το θέμα. Συναντήθηκα με τον Πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας που μου υποσχέθηκε ότι θα προχωρήσει με ταχείς ρυθμούς η κατασκευή του. Αυτά στην Κύπρο, εν αντιθέσει με όσα γίνονται στην Ελλάδα, με το αστεροσκοπείο που θέλουμε να κατασκευάσουμε στον Όρλιακα και που έχουν περάσει δέκα χρόνια προσπαθειών και γραφειοκρατικών διαδικασιών στα υπουργεία. Συναντηθήκαμε με τον περιφερειάρχη για να λύσουμε τα όποια προβλήματα.

Δηλαδή χρειάζεται περισσότερος χρόνος για την κατασκευή του από μια... αποστολή στην Αφροδίτη;

(γέλια) Ήμουν λίγο αφελής στην αρχή, γιατί δεν ήξερα την ελληνική γραφειοκρατία που είναι τρομερή, ακαταμάχητη. Και απορώ πώς μπορεί να γίνει ένα έργο στην Ελλάδα με όλες αυτές τις δυσκολίες. Όλο το σύστημα φαίνεται να είναι σε πολύ κεντρικό επίπεδο και να λύνονται προβλήματα μόνο στα υπουργεία. Θα μπορούσαν να γίνονται πολλά πράγματα στους δήμους και να μην χρειάζονται τα υπουργεία. Πάντως, διατηρώ την αισιοδοξία μου, ότι το έργο θα προχωρήσει και στο τέλος θα νικήσουμε τη γραφειοκρατία.

Εντοπίσατε... σημάδια του Θεού μέσα από τις αποστολές σας;

Εμείς αυτό που κάνουμε είναι να ψάχνουμε τη γειτονιά μας στο διάστημα. Να μάθουμε όσο περισσότερα μπορούμε. Ο καθένας έχει διαφορετικούς λόγους να πιστεύει σε κάτι. Φίλοι μου, αστροναύτες που πήγαν στο διάστημα όταν τους ρώτησαν εάν εκεί που πήγαν είδαν η συνάντησαν τον θεό, είπαν «όχι». Οπότε εγώ που δεν πήγα καν στο διάστημα, δεν μπορώ να σας πω περισσότερα γι αυτό.

Ο Θανάσης Οικονόμου γεννήθηκε το 1937 στον Ζιάκα Γρεβενών. Όπως λέει ο ίδιος, του άρεσε τις καλοκαιρινές νύχτες να παρατηρεί τον ουρανό από τις κορφές του Όρλιακα. Στα μέσα του εμφυλίου μαζί με άλλα παιδιά του χωριού έφυγαν από την Ελλάδα με τα πόδια, πέρασαν τα Αλβανικά σύνορα, έφτασαν στη Γιουγκοσλαβία κι έπειτα με τρένο στην Τσεχοσλοβακία. Η αγάπη του για τη Φυσική και τα Μαθηματικά ήταν ευδιάκριτη στους δασκάλους του. Τελείωσε το γυμνάσιο και σπούδασε Πυρηνική Φυσική στο Πανεπιστήμιο της Πράγας.

Αν και του δόθηκε η ευκαιρία να εργαστεί στη Μόσχα πήγε στις ΗΠΑ και από το 1981 εργάζεται στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο. Διεξήγαγε βασική έρευνα στην Πυρηνική Φυσική, ειδικά σε φασματόμετρα σωματιδίων άλφα και ακτίνων-Χ. Πειραματικές συσκευές του λειτουργούν επί τόπου, ή έχουν κάνει μετρήσεις, σε διάφορα σώματα του ηλιακού συστήματος (Σελήνη, Άρης, Κρόνος, αστεροειδείς και κομήτες) σε ρωσικές, αμερικανικές, ευρωπαϊκές καθώς και ιαπωνικές διαστημικές αποστολές, όπως οι Surveyor, Apollo, Viking στη Σελήνη, Pathfinder, Spirit και Opportunity στον Άρη, Cassini/Huygens στον Κρόνο και Stardust.

Έχει λάβει πολλές διεθνείς διακρίσεις σε αναγνώριση της συμβολής του στη μελέτη του ηλιακού συστήματος και για τη συμμετοχή του σε διαστημικές αποστολές.

Τα καλοκαίρια επισκέπτεται τη γενέτειρά του.