Βιβλιοκριτική του Δ. Δακρότση στο Greek-iNews.gr για το «Απόδραση στην άλλη μέρα» του Άγγελου Λάππα

«Δεν συνηθίζω να κρίνω δημιουργήματα, όταν μάλιστα το κύρος τους προκύπτει κατευθείαν από το περιεχόμενό τους και δεν εξαρτάται από λογικές επεξηγήσεις ή παραπομπές του δημιουργού, κάθε κριτική φαντάζει ως παρέμβαση, 'ξένο σώμα', που μόνο λιγότερα, γενικότερα και ανακριβέστερα έχει να προτείνει από ότι το ίδιο το έργο»

Κριτική παρουσίαση Συλλογής: Δημήτρης Δακρότσης, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών.

Άγγελος Λάππας, Απόδραση στην άλλη μέρα, Εκδόσεις Ιωλκός, Αθήνα, 2016.

Δεν συνηθίζω να κρίνω δημιουργήματα• όταν μάλιστα το κύρος τους προκύπτει κατευθείαν από το περιεχόμενό τους και δεν εξαρτάται από λογικές επεξηγήσεις ή παραπομπές του δημιουργού, κάθε κριτική φαντάζει ως παρέμβαση, «ξένο σώμα», που μόνο λιγότερα, γενικότερα και ανακριβέστερα έχει να προτείνει από ότι το ίδιο το έργο. Ωστόσο, όταν ταυτίζεσαι με ένα δημιούργημα, ό, τι έχει σημασία είναι το τελικό συναίσθημα, η ανάμνηση, το αποκύημα. Σε αυτή την κατεύθυνση και με δεδομένο ότι κάθε έργο, από τη στιγμή που αφήνει τον δημιουργό του ανήκει σε όσους το αγαπούν, πιστεύω ότι η αγάπη αυτή δικαιούται να εκφράζεται. Σε αυτόν τον κανόνα και όχι ως κρίση, κριτική, γνώμη, αλλά μόνον ως αισθητική γνώση, θα επιχειρούσα να διατυπώσω την πορεία της προσωπικής μου ανάγνωσης, ως πορεία μετουσίωσης από το επίπεδο του απλού ενδιαφέροντος στο επίπεδο της πίστης στο έργο. Ένα τέτοιο εγχείρημα δεν θα μπορούσε να είναι τίποτε περισσότερο ή λιγότερο από φιλοσοφία: φιλοσοφία αισθητική, γνώση ενορατική της μορφής και του περιεχομένου, η οποία ξεπερνά τη θεωρία και αγγίζει την πράξη την ηθική.

Και μιας και μιλάμε για πράξη, το ενδιαφέρον εστιάζεται στους σκοπούς. Ποιος είναι ο πρακτικός σκοπός, ο ηθικός προσανατολισμός της συλλογής διηγημάτων του Άγγελου Λάππαμε τίτλο: Απόδραση στην άλλη μέρα; Κατά κανόνα –θα έλεγε ο αναγνώστης– είναι ο διδακτικός. Και πράγματι, οι χαρακτήρες, τα ηθικά πρόσωπα που επιστρατεύονται από τη ζωντανή φαντασία του δημιουργού, στοχεύουν στην ηθική ολοκλήρωση. Και διόλου δεν εννοούμε την αισθητική τέρψη, την επιφανειακή ικανοποίηση προερχόμενη από ένα αίσιο, συμβιβαστικό ή δίκαιο τέλος, για τους ήρωες. Κάθε άλλο: οι χαρακτήρες δεν επιζητούν την αταραξία, αλλά την κάθαρση• για τον λόγο αυτό, δεν συμπεριφέρονται με απάθεια, αλλά προκαλούν την τύχη τους προκειμένου να ξεφύγουν από τέλματα, τα οποία αγγίζουν τα όρια της παθογένειας.

Επιτυχία του συγγραφέα είναι η ενσωμάτωση των πολλαπλών χαρακτήρων σε ένα ενιαίο ηθικο-λογικό κανόνα και η αισθητική μετάδοση αυτού του κανόνα στον αναγνώστη. Ο αναγνώστης, παρόλο που συμφωνεί, διαφωνεί, διαμαρτύρεται, εξοργίζεται ή «λογομαχεί» με τους ήρωες, εντούτοις δεν αποστασιοποιείται ή απογοητεύεται από τις βουλήσεις, τις προθέσεις, τις πράξεις τους. Ίσως γιατί στα πρόσωπα των ηρώων, ή των «αντι-ηρώων», αναγνωρίζει μία πτυχή του δικού του βαθύτερου εαυτού, και έτσι του γεννάται μια διάθεση για εξιλέωση. Αυτή είναι η κάθαρση: ηθικο-πλαστική επαναφορά των συνειδήσεων στην αρχική, καθαρή κατάσταση, στην οποία βρίσκονταν πριν την αλλοίωσή τους από τις παρεισφρήσεις της υλικότητας.

Οι ήρωες κερδίζουν σιγά-σιγά τον αναγνώστη. Στην αρχή οι βουλήσεις τους κινούνται σιωπηρά, στη συνέχεια ωστόσο μέσα από μία ιδιότυπη διαλεκτική αποκαλύπτουν τα ερείσματά τους. Ερείσματα ανθρώπινα, κατευθυνόμενα από ειλικρινείς προδιαθέσεις ενός αρνητικά φορτισμένου θυμικού που προσπαθεί να ξεφύγει από τα αίτια των επιρροών του, όπως ακριβώς και εκείνο, του πλατωνικού δεσμώτη-φιλοσόφου. Η κάθαρση, η αποκατάσταση της φυσικής θέσης του πνεύματος στην πραγματικότητα, επιτυγχάνεται, όχι διαμέσου της παρέμβασης ενός «από μηχανής θεού», αλλά διαμέσου της ανθρώπινης δύναμης, της αξιοπρέπειας. Και αξιοπρέπεια, όπως προκύπτει από τις υποθέσεις των διηγημάτων, σημαίνει αποδοχή, δικαίωση της προσωπικότητας. Και πώς λειτουργεί η κάθαρση;

Η κάθαρση, στα έργα, λειτουργεί ως μάχη ανάμεσα στη λογική και το συναίσθημα: τη λογική της πραγματικότητας, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί από τις συγκυρίες των τρεχουσών συνθηκών και του συναισθήματος, του ενδιάθετου λόγου, που είναι μόνο κατάσταση ατομική. Η συναισθηματική κινητοποίηση των δευτερευόντων προσώπων που εκπροσωπούν τις υλιστικές δυνάμεις της πραγματικότητας, των αντι-ηρώων, αποτελεί το πρώτο στάδιο της κάθαρσης. Το δεύτερο είναι η αποδοχή των προσώπων αυτών από τους ήρωες, ενώ το τρίτο είναι η ηθική ταύτιση μεταξύ των. Από εκεί και έπειτα, οι αντι-ήρωες αποκοτούν κύρος ηρώων, που συστηματικά «εργάζονται» με τους αρχικούς ήρωες για να μεταδώσουν το μήνυμα της αρμονίας, της ειρήνης, του Τέλους της σύγκρουσης στη συνείδηση του αναγνώστη. Τούτο το σημείο αποτελεί την κορυφή της κάθαρσης.

Όλο λοιπόν το βάρος της πρωτοτυπίας του έργου πέφτει στα δευτερεύοντα πρόσωπα. Στους κατ’ αρχήν αντι-ήρωες οι οποίοι στην πορεία μετασχηματίζουν τις συνειδήσεις τους και ταυτίζονται με τους κατεξοχήν ήρωες, τα πρόσωπα που μάχονται να αλλάξουν την πραγματικότητα. Η πραγματικότητα στα πρόσωπα των αντι-ηρώων συνδέεται με τη βουλητική ατομικότητά τους, έστω και αν οι ίδιοι το αγνοούν. Και τούτο συμβαίνει, όχι γιατί απέχουν από τα προβλήματα των κατεξοχήν ηρώων, αλλά γιατί έχουν την τάση να γενικεύουν και όχι να εξειδικεύουν. Ο αντι-ήρωας μεταμορφώνεται σε δεύτερο ήρωα από τη στιγμή που συνειδητοποιεί ότι και εκείνος αποτελεί καθαρή ατομικότητα, δηλαδή πρόσωπο ηθικό, που βρίσκεται σε μία διαλεκτική κατάσταση με την πραγματικότητα χωρίς ο ίδιος να είναι σε θέση να το αναγνωρίσει. Η τραγική ειρωνεία είναι ότι η μη-γνώση του αντι-ήρωα, μετατρέπεται τελικά σε γνώση του γεγονότος της μη γνώσης του! Η διδακτική τάση, επομένως, ακολουθεί μία σωκρατική διαλεκτική, η οποία κορυφώνεται με τη συμμόρφωση του δεύτερου ήρωα προς την αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα, σύμφωνα με την οποία, η άγνοια της ανελεύθερης κατάστασής του, λανθασμένα, τον κατηύθυνε προς ένα παράλογο αίτημα παράλογης εξιλέωσης.

Φιλοσοφική επιτυχία αυτού του βιβλίου είναι η ενδυνάμωση, η –σαφής– σύνδεση και μεταφορά του ιδιαίτερου ψυχισμού των φανταστικών προσώπων, στον ψυχισμό του αναγνώστη. Αυτά, όσον αφορά στο συναισθηματικό μέρος. Όσον αφορά στη λογική, ο συγγραφέας έχει επιτύχει την καθαρή μετάδοση των εννοιολογικών ελατηρίων που δημιουργούν την πραγματικότητα. Μεταφορά, η οποία λειτουργεί και μετά το πέρας του έργου, δεδομένου ότι τα αισθητικο-λογικά ερείσματα ανακαλούνται από τον αναγνώστη σε κάθε κρίσιμη κατάσταση. Πώς;

Στο τέλος κάθε διηγήματος, όλοι οι χαρακτήρες έχουν λάβει τη γνώση που δικαιούνται. Το ίδιο και ο αναγνώστης. Ο αναγνώστης εισπράττει την αντικειμενική γνώση των καταστάσεων, που, εξαιτίας της εγκυρότητάς τους, αφορούν και στον ίδιο. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της δεξιοτεχνίας του συγγραφέα να χειραγωγεί τη μεροληψία έτσι, ώστε ο αναγνώστης να εξίσταται, να «βγαίνει» από τον εαυτό του και να ταυτίζεται, στοχευμένα, κάθε φορά με κάποιον από τους χαρακτήρες της υπόθεσης.

Ας μου επιτραπεί να επισημάνω μία «ανατρεπτική» υπέρβαση που διακρίνω στο έργο: εάν ο Σωκράτης ζούσε στην εποχή μας, είναι βέβαιο ότι θα ταυτιζόταν με κάποιο παραμελημένο-περιθωριοποιημένο πρόσωπο της πραγματικότητας, όπως είναι τα κεντρικά πρόσωπα των διηγημάτων. Το πρόσωπο αυτό προκαλούσε το περιβάλλον του με επαναστατικές διακηρύξεις υπέρ του βαθύτερου νοήματος της ζωής, ωθούμενο από έναν υγιή εγωισμό που αδιαφορεί για τις σε βάρος του συνέπειες. Και το νόημα αυτό είναι το δικαίωμα της ανθρώπινης ατομικότητας, το κύρος της οποίας προκύπτει φυσικά και όχι συγκυριακά, υλιστικά.

Η ίδια η αυτοτέλεια των διηγημάτων, τέλος, αποτελεί μία δεύτερη ειρωνεία: τα έργα μπορούν να θεωρηθούν ανεξάρτητα από τις υποθέσεις, τις πλοκές, τα πρόσωπα. Ωστόσο, στις καταστάσεις που περιγράφονται σε καθένα, δεν υπάρχει στεγανότητα, αλλά παραλληλότητα, δηλαδή αλληλεπίδραση: τα σενάρια μπορούν να εξελίσσονται παράλληλα, στην ίδια πραγματικότητα, δεδομένου ότι οι διαφορές τους είναι διαφορές βαθμού και όχι ουσίας. Πρόκειται για μία σιωπηρή ομοφωνία, κατάφαση, όχι ανηθικότητας, αλλά εν δυνάμει ηθικής προσώπων με μία κοινή συνιστώσα: την προοπτική αναγέννησης μιας νιτσεϊκής δύναμης του υπερανθρώπου, μέσα από τις ίδιες της τις στάχτες, την εξύμνηση-ευγνωμοσύνη του γεγονότος της ύπαρξής μας.

Πιστεύω, τέλος, πως η ανάγνωση των εννέα διηγημάτων της Απόδρασης στην άλλη μέρα του Άγγελου Λάππα, πέρα από τα άλλα, θα οδηγήσει τον αναγνώστη να βιώσει την αγωνία και τον αγώνα του (σύγχρονου) ανθρώπου να διασώσει την ανθρωπιά του και να δικαιώσει την ύπαρξή του ως το μοναδικό ον με ηθική βούληση. Και για τούτο αξίζει τον κόπο.

Τα βιβλία του Δημήτρη Δακρότση