«Οι πόλεις των Φιλικών»

Ημερίδα του ιδρύματος της Βουλής για τα 200 χρόνια από την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας

Οδησσός, Πέστη, Βιέννη, Λειψία, Παρίσι, Βενετία, Πίζα, Λιβόρνο, Ιάσιο, Βουκουρέστι, Τεργέστη. Πόλεις όπου στα τέλη του 18ου αιώνα χτυπούσε η καρδιά του νεοελληνικού Διαφωτισμού, όταν ακόμα η Ρωμιοσύνη αναζητούσε το δικό της πεπρωμένο, έπειτα από 400 χρόνων οθωμανική κυριαρχία.

Ελληνικές κοινότητες με δικούς τους εμπορικούς οίκους, τράπεζες, τυπογραφεία και εφημερίδες, θέατρο, πνευματική ζωή.

Όχι τυχαία, σε κάποιες απ' αυτές τις πόλεις θα ανθίσει η Εταιρεία της Ελλάδας και της Επανάστασης, η μυστική Εταιρεία των Φιλικών, τα 200 χρόνια από την ίδρυση της οποίας γιορτάστηκαν μέχρι πριν λίγες μέρες.

Εν μέσω μιας κρίσιμης εκλογικής αναμέτρησης, το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, σε συνεργασία με το τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και υλοποιώντας πρόταση του Συνδέσμου «Μπάιρον» για τον Φιλελληνισμό και τον Πολιτισμό, επιχείρησε σε Ημερίδα του να ρίξει φως στις αστικές διαδρομές του επαναστατικού αυτού φαινομένου, που γεννήθηκε στα ελληνικά εμπορικά καταστήματα της Οδησσού, για να φωτίσει μέσα σε επτά χρόνια ολόκληρη την Ευρώπη, σημαίνοντας το τέλος της «Εποχής της Απελπισίας» και της ανίερης Συμμαχίας του Μέτερνιχ και του Κάσελρη.

Το εγχείρημα δεν ήταν και δεν είναι εύκολο. Διακόσια χρόνια τώρα, η Εταιρία των Φίλων παραμένει στο ημίφως της ιστορικής επιστήμης- είτε ακριβώς διότι ήταν μυστική, είτε διότι αρκετά μέλη της προτίμησαν να σιωπήσουν από το να διαρρήξουν τις εύθραυστες ισορροπίες πάνω στις οποίες οικοδομήθηκε η νέα Ελλάδα, αλλά και γιατί οι προσεγγίσεις της παραμένουν ακόμη αποσπασματικές. Το αρχείο του Ιωάννη Φιλήμονα, γραμματέα του Δημήτριου Υψηλάντη στέκει αταξινόμητο. Κρατικά αρχεία ξένων χωρών, ανοικτά για τους ιστορικούς, σε μεγάλο βαθμό εξακολουθούν να είναι ανεκμετάλλευτα. Μισόν αιώνα μετά την τελευταία επέτειο των 150 χρόνων από την ίδρυση της Εταιρείας, λίγα στοιχεία έχουν προστεθεί για να φωτίσουν περαιτέρω την εικόνα της, ενώ ζητήματα όπως η ιεραρχία της Εταιρείας, η σημασία της έδρας της και της μεταφοράς της, ακόμα και θέματα πληθυσμιακής της σύστασης, προσφέρονται ακόμα για συζήτηση και αντιπαράθεση.

Κοινή διαπιστώνεται η πεποίθηση, ότι η Εταιρεία υπήρξε τέκνο του Διαφωτισμού, με έντονες τις οργανωτικές της επιρροές από τις μυστικές εταιρείες της εποχής της: την Καρμποναρία και τον Τεκτονισμό - ακόμα και από τους Βαυαρούς Ιλλουμινάτι που εξάπτουν σήμερα τη φαντασία της βιομηχανίας του θεάματος. Μια συγκριτική ανάγνωση των χαρτών των κέντρων του Διαφωτισμού και των Φιλικών, εμφανίζει ενδιαφέρουσες συμπτώσεις: Η Εταιρεία εμφανίζεται το 1814 στην Οδησσό - μια πόλη που αποτελούσε, τόσο πύλη για τη Ρωσία, όσο και θαλάσσια πύλη για την Κωνσταντινούπολη. Ανθεί στα αστικά κέντρα της Περιφέρειας του Διαφωτισμού, ενώ διατηρεί ζωτικές τις επαφές της με τις μητροπόλεις του, όπου ωστόσο δεσπόζουν οι διωκτικές Αρχές της Ιεράς Συμμαχίας. Στο σαλόνι του Ηγεμόνα, Γιάγκου Καρατζά, στην Πίζα, ο Εταιρισμός θα συναντήσει τον Φιλελληνισμό στα πρόσωπα του Πέρσι και της Μαίρης Σέλλεϋ, καθώς και του Λόρδου Μπάιρον.

Θα απουσιάσει, όμως, απ' την Κρήτη και την μικρασιατική ενδοχώρα, πιθανότατα διότι οι περιοχές αυτές απουσιάζουν και απ' τον χάρτη του Διαφωτισμού. Η απογοητευτική αρχή (ή μήπως μια μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση;) θα οδηγήσει τον συνιδρυτή της Εταιρείας, Νικόλαο Σκουφά, να μεταφέρει την έδρα της στην ίδια την Κωνσταντινούπολη, όπου οι λίγες δεκάδες μυημένοι θα ανέλθουν σε εκατοντάδες.

Η Ιστορία της Εταιρείας αναδεικνύει μορφές άγνωστες - δυστυχώς- στον «μέσο» σημερινό Έλληνα, όπως του ταμία και βασικού χρηματοδότη της, Παναγιώτη Σέκερη που αφιέρωσε σ' αυτήν «όλη του την κατάσταση και το αίμα του», των εμποροϋπαλλήλων των τεσσάρων μεγάλων εμπορικών οίκων της Οδησσού (Κουμπάρη, Σέκερη, Παλαιολόγου, Μαύρου), του Ηλία Χρυσοσπάθη που επιχείρησε να συγκροτήσει μια -ριζοσπαστικότερη πολιτικά- ομάδα εντός της Φιλικής («Εταιρεία των Καλών Εξαδέλφων»), αλλά και προδοσίες, ρήξεις, αποστασίες, εσωτερικές συγκρούσεις.

Μιλά για τους 800 Έλληνες φοιτητές της Πίζας που δημιούργησαν προεπαναστατικούς πυρήνες σε επαφή με τη Βιέννη, (όπως μαρτυρούν τα διασωθέντα τεκμήρια της αυστριακής αστυνομίας) για να συμμετάσχουν και ορισμένοι απ' αυτούς και στο μεγάλο Αγώνα.

Για τους 500 Έλληνες της Ζακύνθου που πέρασαν στο Μωριά το 1821, για να απελευθερώσουν μία πατρίδα που δεν ήτανε ως τότε δική τους.

Για το Διονύσιο Ρώμα, τον φιλελεύθερο Κόντε της Ζακύνθου, επικεφαλής της Φιλικής στα Επτάνησα, αλλά και της Τεκτονικής Στοάς του νησιού του, καθώς και τους υπόλοιπους ευγενείς της Ζακύνθου, που παραμέρισαν οξύτατες και υπαρκτές εσωτερικές διαμάχες για την κοινή προσπάθεια. Για τους Γιαννιώτες και τους Μωραΐτες που πλαισίωσαν την Εταιρεία και τον Αλέξανδρο Υψηλάντη στο Ισμαήλι και το Κισινάου.

Άγνωστη στον πολύ κόσμο παραμένει η βαλκανική διάσταση της Φιλικής - η μύηση των «Αρναούτηδων» Βαλκάνιων πολεμιστών (Σέρβων, Αλβανών, Ρουμάνων, Βουλγάρων) που εργάζονταν ως μισθοφόροι στους ρωμηούς Ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας και στην ντόπια αριστοκρατία.

Τα δεδομένα έχουν παρατεθεί από καιρό: Ο Ρουμάνος ηγέτης Θεόδωρος Βλαδιμηρέσκου, είχε διατελέσει συμπολεμιστής και επαγγελματικός συνέταιρος του Φιλικού πρωτεπαναστάτη Γιωργάκη Ολύμπιου και είχε μυηθεί στην Εταιρεία. Η διάσταση του Βλαδιμηρέσκου με τη Φιλική, θα θεωρηθεί αποστασία και θα οδηγήσει στη θανάτωσή του μετά την καταστροφή στο Δραγατσάνι, ενώ η εθνικιστική ιστοριογραφία της Ρουμανίας θα κατηγορήσει στη συνέχεια για ένα τουλάχιστον αιώνα την ελληνική πλευρά για τη δολοφονία αυτή. Και βέβαια, καταγράφεται από πλευράς Εταιρείας (και μάλιστα δια χειρός Αναγνωστόπουλου) και η δολοφονία ενός ηγετικού της στελέχους, του Νικόλαου Γαλάτη με την ασταθή, επικίνδυνη και αμφιλεγόμενη προσωπικότητα.

Αρκετοί ομιλητές διέκριναν ως δικλείδα για την αύξηση της δυναμικότητας της εταιρείας, τη μετακόμιση του Σκουφά στην Κωνσταντινούπολη (κάτι που ερμηνεύεται ως μεταφορά της έδρας της) άλλοι υπογράμμισαν την ολοένα αυξανόμενη επιρροή της στους κατοίκους της Πελοποννήσου, εκτιμώντας πως κατ' ουσίαν, ο πληθυσμός της Πελοποννήσου συνιστούσε την άτυπη «έδρα» της Φιλικής.

Μικρές υπήρξαν οι αναφορές στη συμβολή του ίδιου του προσώπου του Αλέξανδρου Υψηλάντη στη διόγκωση της Εταιρείας, αν και επισκοπήθηκαν οι επαφές του στο ρωσικό Τιλσίτ, με τις μυστικές εταιρείες των φιλελεύθερων στρατιωτικών και διανοούμενων, που το 1825 θα επιχειρήσουν ανεπιτυχώς την εκθρόνιση του Τσάρου και την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας στη Ρωσία.

Χωρίς αντίλογο ακούστηκε και η άποψη ότι η Εταιρεία δεν είχε συγκεκριμένο πολιτικό προσανατολισμό- ενώ ακόμη επιχειρήθηκε και η ανατροπή καθιερωμένων κατηγοριών κατά των Μωραϊτών προεστών και αρχιερέων.

«Το δρομολόγιο της Φιλικής υπήρξε αυτοσχέδιο και αχαρτογράφητο. Ο δρόμος ανοίχτηκε περπατώντας», επισήμανε η τελευταία ομιλήτρια της Ημερίδας. Ίσως αυτό να είναι και η δεύτερη μεγάλη παρακαταθήκη της Εταιρείας στον σύγχρονο Έλληνα, μετά την ελευθερία του.

- Στην Ημερίδα έλαβαν μέρος κατά σειράν οι ομιλητές, Όλγα Κατσιαρδή-Hering, Πασχάλης Κιτρομηλίδης, Ευρυδίκη Σιφναίου, Μαρία Ευθυμίου, Δημήτριος Κοντογεώργης, Μαρία Παπαθανασίου, Παναγιώτης Μιχαηλάρης, Δημήτρης Δημητρόπουλος, Διονύσης Τζάκης, Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη και Νάσια Γιακωβάκη. Χαιρετισμό απηύθυνε ο εμπνευστής της Ημερίδας και επικεφαλής του Συνδέσμου «Μπάιρον» Πάνος Τριγάζης.